نماهنگ «حسرت كربلا» از سری جدید تولیدات مجموعه شب‌های دلتنگی منتشر شد. مصطفی منتظری كارشناس حوزه موسیقی و عضو هیئت علمی دانشگاه گلستان به تحلیل موسیقایی از مداحی «شوریده و شیدای توأم» حاج محمود كریمی پرداخت. او در این‌باره نوشت:

حسن مطلع

امروزه، با توجه به فراگیری موسیقی‌های غربی و شرقی در ایران، در سبك‌ها و ژانرهای مختلف، ضرورت خلاقیت در عرصه موسیقی یا ملودی یا همان نغمه‌های مداحی، به عنوان یكی از اساسی‌ترین هنرهای پیشرو در انتقال معارف و عواطف اسلامی و ایمانی، به جهت برقراری ارتباط با نسل‌های جدید و اثرگذاری هرچه بیشتر بر عموم مردم، بر هیچ كسی پوشیده نیست. بدون شك، یكی از افراد پیشتاز در این زمینه، حاج محمود كریمی است؛ از این منظر می‌توان او را «مرد زمان خویشتن» دانست، كه البته به باور برخی، از زمان خویش جلوتر نیز حركت می‌كند.

باید توجه داشت كه خلاقیت هیچ‌گاه نباید تبدیل به بدعت در مداحی شود به طوری كه ماهیت و اثر حقیقی آن را كم یا معكوس نماید، لذا غایت و شأن مداحی اهل بیت (ع) اقتضائاتی دارد كه اگر در استفاده از ویژگی‌های مثبت سبك‌ها و عناصر نوین موسیقی جهان رعایت شوند، از عوامل شتاب‌دهنده در اثرگذاری مداحی و تحولی متعالی محسوب می‌شود.

در اینجا، به تحلیل برخی از نوآوری‌های موسیقایی نوحه مشهور «شوریده و شیدای توأم» پرداخته می‌شود، نوحه‌ای كه در دهه 90 حال و فضای جدیدی را وارد مداحی كرد كه علاوه بر اجرا، تولید ملودی آن نیز، توسط خود آقای كریمی صورت گرفته است.


1. تلفیق هنرمندانه نغمه‌های ایرانی با گام غربی

در ردیف موسیقی سنتی ایرانی، سخن از هفت دستگاه و پنج آواز است و در موسیقی غربی گام‌های مینور و ماژور مطرح است و استفاده این گام‌ها به طور مستقیم در موسیقی ایرانی صورت نمی‌گرفت، ولی برخی از مقامات موسیقی ایرانی، به دلیل فواصل به كار رفته در آنها، حس و حال مشابهی را منتقل می‌كنند. در سال‌های اخیر، با گسترش رویكردهای تلفیقی، شاهد به كارگیری مستقیم گام‌های موسیقی غربی در موسیقی ایرانی هستیم كه این اثر نمونه بارز آن، منتهی در عرصه مداحی است.

نوحه «شوریده و شیدای توأم»، در آواز بیات اصفهان و بخش‌هایی از آن، در دستگاه نوا ساخته شده است كه به دلیل نوع فواصل و حركت ملودی، گام مینور در موسیقی غربی شبیه آنهاست و همین قرابت، این گام را به موسیقی شرقی و ایرانی نزدیك‌تر كرده است. از این رو، نوع چینش نت‌ها، فواصل و حركت ملودی در نوحه مورد نظر كه بر پایه حركت‌های تدریجی (پیوسته) و فواصل كوچك بنا شده است، تلفیقی از موسیقی سنتی ایرانی و گام مینور غربی محسوب می‌شود؛ به دلیل ساختارهای ملودیك مشابه، حس آرامش و تأمل و غم و نوستالژی را در مخاطب ایجاد می‌كند و شنونده را به درون‌نگری معنوی دعوت می‌كند. باید توجه داشت كه تغییرات دینامیكی صدای مداح، همگام با ملودی، همه این كیفیات روحی را تقویت می‌نماید.

با گذشت بیش از یك دهه از ساخت این نوحه و آثار مشابه آن در عرصه مداحی، حتی شاید بتوان از تبدیل گام مینور به بخشی از زبان موسیقی مداحی ایران سخن گفت.


2. استفاده از برخی عناصر موسیقی پاپ

یكی از تمایزات و نوآوری‌های برجسته ای كه میان این نوحه و دیگر نوحه‌ها، كه كاملاً در قالب تصنیف‌های سنتی ایرانی ساخته شده اند، استفاده از متغیرهای سازنده موسیقی پاپ است، كه در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- سادگی و گیرایی ملودی به طوری كه به راحتی در ذهن می‌ماند.
- استفاده از ساختارهای تكرار شونده، مانند ورس-كورس-ورس (Verse-Chorus-Verse)كه در نوحه سرایی، به ورس ها، بند و كورس‌ها، گوشواره گفته می‌شود. بر این اساس، این نوحه هم بخش‌های متغیر دارد (ورس) تا با روایتی جذاب، عاطفی، حماسی یا غم انگیز، مخاطب را همراه خود می‌كند و سپس در نقطه اوج تكرار شونده (كورس)، تمام احساساتی كه در تك تك مخاطبان جمع شده است را به صورت هماهنگ و دسته جمعی و در قالب یك هم خوانی مشترك و شورانگیز متجلی می‌كند. این روند، می‌تواند به دفعات تكرار شود، همانطور كه در این اثر، در سه بند، این ساختار تكرار می‌شود. ورس ها، از ابتدای هر بند مانند «شوریده و شیدای توأم در بند نخست، فانی در ذات احدی در بند دوم و در شب ظلمت ماه منی در بند سوم» شروع می‌شوند تا «به دلم حسرت كربلا در بند اول و دوم و دلیل عزت كربلا در بند سوم» كه بعد از آن كورس (گوشواره نوحه) این نوحه قرار می‌گیرد.
- ریتم و تمپوی واضح و تكرار شونده كه قطعات پاپ تمپوی نسبتاً متعادل (حدود 90 تا 130 BPM ) دارند و این اثر نیز چنین ویژگی دارد. تمپو در این مداحی با فضای سوگواری و حالت حزن‌انگیز متن شعر كاملاً هماهنگ است و در قسمت‌هایی كه جمعیت به همخوانی می‌پردازند، تمپو اندكی افزایش یابد تا شور و هیجان ایجاد كند.


3. هماهنگی شعر و ملودی

شعر در این اثر، دارای زبانی ساده، حزن‌انگیز و احساسی است كه كلمات كلیدی مانند «شوریده»، «شیدا»، «حسرت»، «كربلا» و «آه» در ملودی برجسته می‌شوند تا حس معنوی و حزین شعر تقویت شود. همانطور كه گفته شد، این ویژگی‌ها در موسیقی آن نیز موج می‌زند، لذا ملودی با محتوا و الگوی شعر كاملاً تطابق دارد. تكرار عباراتی مانند «آه كربلا كربلا كربلا» در قالب ملودی‌های ساده و تكرارشونده، تأكید عاطفی بیشتری ایجاد می‌كند. همچنین، در بخش‌هایی كه كلمات احساسی‌تری به كار گرفته شده است، مانند «شوریده و شیدای توأم»، باتوجه به نقطه عزیمت و شروع روایت اصلی (ورس) و هماهنگی كلام و نغمه، حس شیدایی و شور درونی را خیلی تقویت می‌كند.
وقتی هماهنگی شعر و ملودی رقم می‌خورد، انگار اگر ورس ها را آغاز حركت دسته جمعی عزاداران به همراه روایت غم فراق و شیدایی مداح بدانیم، حركت ملودی و شعر طوری است كه گویا در گوشواره نوحه، این مخاطبین به مقصد و مقصود رسیدند و اشك وصال جایگزین اشك غم و اندوه می‌شود.


4. جذابیت متعهدانه

از ویژگی‌های برجسته این اثر هنرمندانه نوین آقای كریمی، ایجاد جذابیت با بكارگیری از عناصر و سبك‌های موسیقی‌های جدید؛ منتهی این هدف باعث نشده است كه معیارهای معنوی و هدایت بخش مداحی را نادیده بگیرد و مولفه‌هایی را استفاده كند كه اگرچه مخاطب پسندتر شود، ولی با رسالت و جایگاه هیأت و مداحی تناسبی نداشته باشد. لذا، در عین حالی كه نوآورانه و ابتكاری است، متعهد است به مبانی و اصولی كه بنام آن و برای آن می‌سازد و از ساز حنجره خویش و برای اتصال به محبوب حقیقی اش می‌نوازد. تبیین استانداردها و معیارهای این تعهد، تفصیلی دارد كه در این اجمال نمی گنجد.

حسن ختام

در دنیایی كه به دلیل افزایش محیرالعقول انواع سبك‌های موسیقی و ضریب تأثیر آنها در میدان قلب و ذهن عموم مردم و بویژه جوانان ایران زمین، می‌رفت كه نقش هنر مداحی را، كه در تاریخ نوحه سرایی، موسیقی در آن برجسته بوده است، كمرنگ و كمرنگ‌تر نماید، نوحه «شوریده و شیدای توأم» از آقای حاج محمود كریمی، در كنار منظومه آثار دیگر از ایشان، شیدایی عاشورایی را با طنینی جهانی سر داد و پویایی و پیشتازی موسیقی مذهبی ایرانی را بار دیگر شكوه و عظمت بخشید.

او با تشخیص صحیح مسائل و چالش‌های نوین، در جهت نقش آفرینی گسترده‌تر و مؤثرتر مداحی و هیأت‌های مذهبی، تلفیقی هنرمندانه و موفق از پایبندی به مبانی دینی و موسیقی و فرهنگ اصیل ایرانی را با ساختارها، عناصر و سبك‌های جدید موسیقی جهان رقم زد. اگرچه، گام‌های طی نشده و آسیب‌های زیادی در این مسیر وجود دارد، ولی تبیین و توسعه چنین الگوهایی، برای دست یابی به قله، بسیار ضروری و مؤثر است؛ ان شاء الله