نسخه مجازی ردیف دوره عالی مرحوم علی اكبر شهنازی از هنرمندان پیشگام موسیقی ایرانی در قالب پروژه موسیقایی «بازگوی» به نوازندگی سه تار علی كاظمی در قالب چهار آلبوم مجزا مشتمل بر «دستگاه همایون»، «دستگاه سه گاه»، «آواز دشتی» و «آواز بیات اصفهان» در دسترس مخاطبان و علاقه مندان موسیقی ایرانی قرار گرفت.

علی كاظمی درباره این اثر نوشته است:

ردیف دوره عالی استاد علی اكبر شهنازی ردیف به مفهوم متداول آن، یعنی مجموعه ای مدون برای حفظ، ثبت، انتقال و آموزش دستگاه ها، گوشه ها، مایه ها و الحان موسیقی ایرانی نیست، بلكه كارگانی است كه تفسیر شخصی مولف آن را از موسیقی دستگاهی، هرچند در چارچوب ردیف قدمایی، باز می تاباند. تفسیری نو كه با آزادی تامل برانگیزی در گزینش گوشه ها، چینش مایه ها، چیدمان ضربی ها و ساختار لحن ها همراه است و نگاه خلاقه ای كه در امتداد و چارچوب موسیقی كلاسیك بروز می یابد.

این آفرینش گری در امتداد یك فرهنگ موسیقایی مقوله ای است كه نباید از آن غفلت كرد؛ خلاقیتی كه از درون یك فرهنگ می جوشد و عناصر برون فرهنگی، در صورت وجود، تنها به عنوان ابزار و مصالح كار هنری به كار گرفته می شوند، گاه به هدف برآورده كردن یك نیاز، گاه برای تنوع بخشیدن به محصول هنری و گاه برای رفع بعضی كاستی ها.

واقعیت این است كه این نوع نگاه به مقوله خلاقیت در موسیقی ایرانی در حال كمرنگ شدن است و اهمیت آن در بستر فرهنگ موسیقی ایرانی چندان درك نمی شود؛ بگذریم از برخی دیدگاه های افراطی كه اساسا آن را نوآوری به حساب نمی آورند.

یكی از بهترین مثال ها برای تعمق و تامل بیشتر روی چنین نگاهی به موضوع آفرینش در موسیقی دستگاهی و همچنین تبیین و تشریح آن ردیف دوره عالی استاد شهنازی است. این ردیف، با توجه به نكاتی كه گفته شد، بیش از آن كه اثری آموزشی باشد اثری هنری و خلاقانه است؛ اثری سترگ كه برپایه شناختی عمیق از موسیقی دستگاهی ایران و همچنین ساز تار آفریده شده است.

تاكید بر هنری بودن این كارگان به ویژه از آن رو است كه در ذهن اغلب كسانی كه موسیقی تعلیم می دهند یا تعلیم می بینند همراه شدن عنوان «كارگان» با واژه ردیف آن كارگان را بیش از هرچیز آموزشی جلوه داده و این نگاه آموزشی غالبا در اجرا نیز خود را نشان می‌دهد.

البته تردیدی نیست كه هم ردیف های قدمایی وجه هنری دارند و هم ردیف استاد شهنازی و ردیف های مشابه سویه آموزشی اما آنچه اهمیت دارد توجه به كاركرد اصلی و زیربنایی هركدام از این دو گونه ردیف است؛ در یكی حفظ و ثبت و ضبط دستگاهها، آوازها و گوشه های موسیقی ایران و انتقال یك میراث فرهنگی تاریخی كهن اهمیت دارد و در دیگری دست كم آن طور كه من درك می كنم، شیوه تفسیر شخصی از یك كهن الگو.

گونه نخست را می توان ردیف های «روایت گر» نام نهاد و گونه دوم را ردیف های «تفسیرگر» كه غالبا به دو دلیل اصلی به وجود آمده و می آیند؛ دلیل نخست همان گونه كه از عنوان آن پیداست، به موضوع عمل خلاقه باز می گردد، اوج عمل خلاقه در موسیقی دستگاهی چنان چه در بخشی از كتاب «تحریر در آواز ایرانی» نیز به آن پرداخته ام، ارائه تفسیری نو از متن (ردیف های قدمایی) و مایه های كهن است. اینكه یك موسیقدان ایرانی (نمونه بارز آن استاد شهنازی) با تكیه برذوق شخصی و شناخت عمیق از موسیقی دست به آفرینش مجموعه ای از الحان در قالب دستگاه ها، آوازها و گوشه ها و همچنین گونه های متنوع ضربی بزند (كه عنوان «ردیف» هم دقیقا به همین اعتبار به آن اطلاق می شود) بی شك از زاویه ای كه ما به موضوع می نگریم، یكی از قله های خلاقیت هنری در موسیقی دستگاهی است.

دلیل دوم به یك احساس نیاز مربوط می شود و پركردن جای خالی آن. می دانیم كه بعضی از سازهای ایرانی فاقد ردیفی مختص به خود هستند، بنابراین طبیعی است كه استادان متخصص آن ساز، به ویژه در دوره ای كه یادگیری موسیقی اقبالی روز افزون می یابد، به ساختن و پرداختن ردیفی برای آن ساز مبادرت ورزند. از میان این ردیف های آموزشی آن هایی كه براساس ذوق و تفسیر شخصی ساخته شده اند در دسته ردیف های «تفسیرگر» قرار می گیرند، حتی اگر سویه آموزشی پررنگی نیز داشته باشند.

در دهه های اخیر مجموعه های دیگری نیز، هرچند انگشت شمار، با عنوان «ردیف» (منظور باز اجرای یك ردیف از پیش موجود نیست) منتشر شده اند كه بعضا به نظر می رسد نه اصالت ردیف های «روایت گر» را دارند و نه خلاقیت ردیف های «تفسیرگر» را. این ردیف ها كه عنصر تقلید در آن ها جلوه بیشتری دارد موضوع بحث ما نیستند، شاید با گذشت زمان بتوانیم قضاوت درست تری در مورد آنها داشته باشیم.

ردیف استاد شهنازی كارگانی هنری است و كارگان های هنری همواره بر قابلیت اجرای دوباره، چه بسا با نگاه و سلیقه شخصی تاكید دارند و مجموعه ای كه تولید شده، اجرای ردیف دوره عالی استاد شهنازی با ساز سه تار است. با اینكه این ردیف اساسا برای تار تدوین شده است اما با تغییراتی اندك در برخی مضراب گذاری ها، انگشت گذاری ها و حالات نه تنها با سه تار قابل اجرا است بلكه اجرای آن با سه تار رنگ و طعمی بس متفاوت به این كارگان می بخشد. این رنگ و طعم جدید برای من بسیار جذاب و مسحور كننده بود و از این رو به اجرای آن با سه تار پرداختم.