كاركرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد كتاب است كه طراحش تلاش می‌كند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با كمك گرافیك و موسیقی مخاطبان یك اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی كه گاهی بسیار نكته‌سنج، اندیشمندانه و حساب شده پیش روی مخاطبان قرار می‌دهد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یك تكلیف اجباری ساخته می‌شود كه بیننده را از اساس با یك اثر تصویری دور می‌كند.

آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به كلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری‌بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است كه برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آن‌ها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یك دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی كه پس از آغاز و انتشار آن در نوروز 1400 استقبال مخاطبان، ما را بر آن داشت در قالب یك خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهنمان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی كه حالمان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.

«خاطره‌بازی با تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویكرد است كه به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال كنید.

در نودمین شماره از این روایت رسانه‌ای به سراغ اثری رفتیم كه بدون تردید نه تنها یكی از خاطره‌انگیزترین موسیقی‌های مرتبط با تیتراژهای برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی است بلكه به واسطه حضور و نبوغ یكی از هنرمندان نام آور موسیقی سرزمین ایران، تبدیل به یكی از جاودانه‌ترین موسیقی‌ها و آثاری در حوزه موسیقی ردیف دستگاهی ایران شده كه همچنان با شنیدن آن روح انسان سرشار از طراوت و سرزندگی می‌شود كه گویی غم و غصه‌های دنیای امروزی با شنیدن این نوای آسمانی كه نوای نی آن از دم مسیحایی استاد بی بدیل عرصه نی نوازی موسیقی این سرزمین برآمده، همه چیز را می شورد و می‌برد.


تك آهنگ «سلام صبحگاهی» به آهنگسازی مرحوم حسن كسایی كه به اسامی دیگری چون «سلام» و «سلام علیكم» نیز معروف است. اثری جاودانه متعلق به یكی از مردان بزرگ موسیقی ایرانی زنده یاد استاد حسن كسایی كه به واسطه نبوغ و تسلط كامل این هنرمند تبدیل به قطعه‌ای جاودانه شد و مدتی پس از ساخت و عرضه آن به مخاطب، به دلیل حال و هوای بسیار فرح بخش و امیدوار كننده‌ای كه داشت، تبدیل به گل سرسبد موسیقی تیتراژهای برنامه‌های مختلف رادیویی و تلویزیونی دهه هفتاد و حتی هشتاد شد و همچنان نیز به عنوان یكی موسیقی‌های مهم مناسبت‌های مختلف ملی و مذهبی مورد استفاده سازندگان و تهیه كنندگان قرار می‌گیرد. موسیقی كه عمدتاً به عنوان موسیقی تیتراژ برنامه‌های صبحگاهی رادیو استفاده می‌شد و بسیاری از مخاطبان با آن خاطرات شیرین و جالب توجهی را در ذهن خود می‌پرورانند.

اثری تاریخی و كم نظیر در موسیقی ردیف دستگاهی ایران كه نشان دهنده قدرت و وسعت موسیقی است كه اگر چاشنی خلاقیت و مهارت با آن تركیب شود، چه آثار جاودانه ای را می‌توان در تاریخ موسیقی كشورمان ثبت كرد. یك اثر خلاقانه و مثال زدنی كه حكایت و روایت تولید آن نیز نشان دهنده همان خلاقیتی است كه در آهنگسازی موسیقی ایرانی از آن یاد می‌كنیم و می‌توانیم با تمام وجود باور كنیم كه اگر چنین نگاه خلاقانه ای بتواند با رعایت تمام چارچوب‌ها و خط قرمزهای فنی این حوزه توسط هنرمندان ما به منصه ظهور برسد، چه آثار جاودانه ای را می‌توان برای نسل امروز جامعه ایرانی و حتی مخاطبان خارج از مرزهای ایران كه تشنه شنیدن موسیقی‌های جدید و متفاوت هستند، تولید كرد. آن چنان كه بسیاری از هنرمندان پیشكسوت و جوان این بخش از موسیقی تاكنون آثار متعددی را در این حوزه فكری خلق كردند كه اگر می‌توانست در گستره وسیع‌تری از ماركتینگ موسیقی مدیریت و بازاریابی شود، شاید سرنوشت به مراتب درخشان‌تری در انتظار آنها بود.


در هر صورت «سلام صبحگاهی» نام قطعه‌ای به آهنگسازی حسن كسایی نوازنده شهیر عرصه نی نوازی است كه دردستگاه چهار گاه ساخته شده و تا مدت‌ها نیز موسیقی تیتراژ بسیاری از برنامه‌های صبحگاهی رادیو وبسیاری از هنرمندان پیشكسوت و جوان تاكنون آثار متعددی را خلق كردند كه اگر می‌توانست در گستره وسیع‌تری از ماركتینگ موسیقی مدیریت و بازاریابی شود، شاید سرنوشت به مراتب درخشان‌تری در انتظار آنها بود تلویزیون بود.

اما یكی از نكات قابل توجهی كه می‌توان درباره ساخت این موسیقی اشاره كرد، ایده این ملودی بود كه مرحوم كسایی در یكی برنامه‌هایی كه به عنوان هنرمند مهمان دعوت شده بود، با آن لهجه شیرین اصفهانی به روایت كرد. روایتی كه ارزش و شیرینی این ملودی خاطره ساز را قطعاً دو چندان می‌كند.

این نوازنده شهیر نی نوازی درباره نحوه تولد قطعه «سلام صبحگاهی» چنین روایت كرده است كه در زمانی كه كه 19 یا 29 سال سن داشته، در بازار اصفهان با مردی برخورد كرده كه مورد احترام بازاریان بوده و هر زمان كسی به او سلام می‌كرد با آهنگ و ضرب‌آهنگ خاصی به آن‌ها «سلام علیكم» می‌گفته‌است كه این آهنگ و ضرباهنگ را كسایی در چند نت ابتدایی قطعه‌اش به كار برده‌است. جالب اینكه كسایی این قطعه را ابتدا «پل خواجو» اما بعدها نام این اثر جاودانه را به «سلام صبحگاهی» تغییر داده است.

اگر چه مرحوم كسایی خود این قطعه را برای رادیو ضبط كرد، اما در سال 1372 حسین علیزاده از هنرمندان شاخص موسیقی ایرانی این قطعه را در آلبوم «صبحگاهی» جای داد و با سازبندی و اركستراسیونی حجیم‌تر و همراهی نوازندگانی چون حمید متبسم (نوازنده تار) و عبدالنقی افشار نیا (نوازنده نی) آن را تقدیم استاد حسن كسایی كرد.

مرحوم حسن كسایی در سال 1307 در اصفهان به دنیا آمد. پدرش، حاج سید جواد كسایی، از تاجران به نام آن زمان اصفهان بود كه به دلیل علاقه و انسی كه با موسیقی داشت، با اساتید و بزرگان آن زمان مانند سید جلال‌الدین تاج اصفهانی، اكبر خان نوروزی، خاندان شهناز رفت و آمد می‌نمود. بنابراین خانه آنها محفلی بود برای تجدید دیدار و نیز ساز و آواز اساتید به نام موسیقی اصفهان. این آمد و شدها موجب شد حسن كسایی از كودكی با موسیقی آشنا شود و به مرور زمان، علاقه زیادی به موسیقی خصوصاً به ساز نِی پیدا كند. پدرش وی را نزد مهدی نوایی می‌برد. وی مدتی آواز و گوشه‌های موسیقی ایران را نزد جلال تاج اصفهانی و ادیب خوانساری آموخته و نِی را از مهدی نوایی فرا می‌گیرد. وی همچنین از محضر ابوالحسن صبا نیز استفاده می‌كند.

كسایی، در سن 20 سالگی نخستین اجرای تك نوازی نی خود را در دستگاه همایون در تئاتر اصفهان به صحنه برد و یك سال بعد قطعه معروف «سلام» را در دستگاه چهارگاه ساخت كه از معروف‌ترین قطعات موسیقی ایرانی به شمار می‌رود. این هنرمند در سال 1329 برای اولین بار نی را به اركستر برد و با اركستر رادیو ارتش اصفهان همكاری خود را شروع كرد. در سال‌های بعد با اركسترهای متعدد رادیو به سرپرستی هنرمندانی چون ابوالحسن صبا، حسین یاحقی، حبیب‌الله بدیعی، محمد میرنقیبی، همایون خرم و دیگران به فعالیت خود در این زمینه ادامه داد. در سال 1335 به دعوت داوود پیرنیا به برنامه گل‌ها راه یافت و تا سال 1357 كه در گلچین هفته شركت نمود، با این سلسله برنامه‌ها، همكاری داشت.

این هنرمند بی بدیل عرصه موسیقی ایرانی در دههٔ 1360، به كشورهای آلمان، انگلستان، فرانسه و هلند سفر كرد و در چند برنامه رادیویی، به اجرای برنامه پرداخت. در سال 1369، تندیس وی در گالری مفاخر هنری جهان در لندن نصب شد. پس از آنكه كسایی در سال 1370، در جشنواره نی‌نوازان در تالار اندیشه شركت كرد، فعالیت او دوباره رونق گرفت، درسال 1378 موفق به دریافت نشان درجه یك فرهنگ و هنر شد و در سال 1381، به عنوان چهرهٔ ماندگار موسیقی انتخاب و تقدیر شد.

علاوه بر آثار ارزشمند وی در برنامه‌های رادیویی همچون گل‌ها، آلبوم‌هایی همچون «گفتگوی نی و عود»، «نای نی»، «راز نی»، «دختر گلفروش» از او به یادگار مانده است.

درباره پیشینه فرهنگی هنری مرحوم حسن كسایی تاكنون مقالات و نوشته‌های زیادی پیش روی مخاطبان قرار گرفته است. اما یكی از مهم‌ترین نكاتی كه در لابه لای این نوشته‌ها می‌توان به عنوان یك فصل مشترك یاد كرد، توجه ویژه این نوازنده برجسته نی به اندیشه‌های نوگرایانه در موسیقی است. كما اینكه از نگاه او موسیقی سنتی ایران را نباید وحی منزل تلقی كرد و می‌توان با در نظر گرفتن چارچوب و ارزش‌هایی كه این نوع موسیقی از آن كاست و به آن اضافه كرد. اتفاقاً در همین چارچوب فكری است كه می‌توان از پس اندیشه حسن كسایی‌ها به خلق آثاری چون «سلام صبحگاهی» امیدوار بود.


حسن كسایی و بسیاری از هم نسلان و شاگردانش در این روزگار تلاش كردند تا با وفاداری محض به اسكلت اصلی موسیقی ردیف دستگاهی ایران دست به خلق آثاری بزنند كه در برگیرنده یك پیوند اصولی و سنجیده میان خلاقیت و تكنیك در موسیقی ایرانی باشد.

موسیقی‌هایی كه در روزگار «ترافیك استاد» همچنان جزو شاخص ترین آثار موسیقایی به حساب می‌آید و می‌تواند سرمشق و الگوی مهمی برای آن دسته هنرمندانی باشد كه دوست دارند به واسطه ابزاری چون تكنیك دست به خلاقیت‌های بزنند كه هم نسلان حسن كسایی و بعدها شاگردانش در بسیاری از مقاطع از آن سربلند بیرون آمدند و بدون واسطه‌ای به نام «خواننده» آثار ماندگاری را پیش روی مخاطبان باقی گذاشته‌اند كه هركدام باقیات صالحات ارزشمندی برای موسیقی این سرزمین هستند.