قصه ساخت و تولید سرودهای ملی هر كشور دربرگیرنده اتفاقات و نقل قول‌های نوستالژیك و خاطره انگیزی است كه رجعت دوباره به این داستان‌ها و روایت‌ها می‌تواند برای هركدام از ما كه در یك برهه زمانی از تاریخ سیاسی یك كشور زیست و زندگی می‌كنیم دربرگیرنده خاطرات جالب توجهی باشد. مسیری كه مشتمل بر تجربه‌های شنیداری است كه به فراخور زمان می‌تواند مورد تعمق و تفكر قرار گیرد.

در این شرایط آنچه مردم كشورمان از پس ساخت و تولید این نواها و نغمات تجربه كرده‌اند چه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و چه بعد از آن دربرگیرنده حكایت‌ها و قصه‌های متنوعی است كه رجعت به كتاب‌های تاریخی در حوزه موسیقی و همچنین رویدادهای اجتماعی و سیاسی ایران می‌تواند جزییات بیشتری از هر یك را به ما ارائه دهد. جزییاتی كه بخشی از تاریخ، فرهنگ و هنر سرزمینی است كه طی دهه‌ها و سال‌ها روزهای پرفراز و نشیبی را طی كرده و مشتمل برحكایات و داستان‌های زیادی است.

یكی از حكایت‌ها و قصه‌های مبتنی بر سرودها و نغمه‌های ملی میهنی، قصه ساخت و تولید سرود ملی جمهوری اسلامی ایران است. مسیری كه به تناسب تغییر ساختار حاكمیتی و مبانی مورد نظر نظام جمهوری اسلامی بعد از پیروزی انقلاب می‌بایست مورد بازنگری، تغییر و تولید محصول جدیدی قرار می‌گرفت كه بتواند در قالبی كوتاه و موجز معرفی كننده منویات و رویكردهای اندیشه‌ای نظام سیاسی جدید كشورمان باشد. فضایی كه مخاطبان دهه شصت تلویزیون به خوبی آن را می‌شناسند.

در آن مقطع مرحوم ابوالقاسم حالت شعر سرود جمهوری اسلامی ایران را سرود و زنده یاد محمد بیگلری آهنگسازی و ساخت آن را با همراهی گروهی از نوازندگان اركستر سمفونیك و گروه كُر انجام داد و از سال 1358 تا 1371 آغازگر برنامه‌های تلویزیون، رویدادهای رسمی و موارد مشابهی بود كه می‌بایست در آنها سرود ملی كشورمان خوانده می‌شد.

سرودی تقریباً طولانی با مدت زمان 2 دقیقه و 45 ثانیه كه دانش آموزان دهه شصتی می‌دانند كه هم حفظ شدن آن كار سختی بود و هم اجرای آن در صف‌های مدرسه آن هم سر صبح، مشقتی خاطره انگیز داشت. ملودی ارزشمند كه به واسطه حضور محمد بیگلری پور و زنده یاد حالت در حوزه محتوا و كیفیت از رتبه بالایی برخوردار بود، اما یكی از اصلی ترین معایب و ایراداتش زمان طولانی آن بود كه طبیعتاً از حالت استاندارد اجرای سرودهای ملی كشورها فاصله داشت از همین رو بعدها منجر به تغییرش شد.

مرحوم محمد بیگلری پور كه از او به عنوان یكی از مهم‌ترین آهنگسازان و رهبران اركستر كشورمان یاد می‌كنند، در زمان حیات خود با ذكر خاطره‌ای از ساخت اولین سرود جمهوری اسلامی ایران گفته بود: در اسفند ماه سال 1357 این اثر را با شعری از آقای ابوالقاسم حالت شاعر توانمند كشورمان ساختم و در استودیو بل با سختی و مشقت فراوان ضبط كردیم و در همان زمان این اثر را به خدمت حضرت امام خمینی (ره) بردند و ایشان پس از شنیدن آن فرمودند: این كار خوبی است و من از سازنده آن تشكر و برایتان دعا می‌كنم. شاید توفیقاتی كه تاكنون در زندگی هنری داشته‌ام به لطف دعای خیر آن روز امام (ره) بود. زمان پخش این آهنگ هم دقیقاً هنگامی بود كه امام (ره) در روز 12 فروردین سال 1358 در تلویزیون فرمودند كه من جمهوری اسلامی را اعلام می‌كنم، فوراً پس از این سخن حضرت امام، سرود «جمهوری اسلامی» پخش شد و 14 سال به عنوان سرود رسمی كشور معرفی شد.

اما پس از مدتی كه گذشت برخی از كارشناسان و صاحب نظران عرصه موسیقی و ادبیات و حتی برخی هیئت‌های دیپلماتیك كه به عنوان نماینده جمهوری اسلامی در كشورهای خارجی حضور پیدا می‌كردند در برخی نوشته‌ها و نقطه نظراتشان معتقد بودند این سرود به دلیل ساختار زمانی طولانی مدتی كه دارد، مناسب اجرا و پخش در مجامع ملی و بین المللی نیست. در همین راستا مرحوم مشفق كاشانی از پژوهشگران و صاحب نظران عرصه ادبیات در كتاب «خلوت انس» نوشته است: اولین سرود جمهوری اسلامی ایران طولانی و برای اجرا در مجامع بین‌الملی مناسب به نظر نمی‌رسید بنابراین مقرر شد سرودی دیگر ساخته شود.

همه این‌ها باعث شد تا در جلسه مشترك رهبر معظم انقلاب با محمد هاشمی (رئیس وقت سازمان صداوسیما) صحبت از تغییر سرود ملی بشود.

بر اساس آنچه در رسانه‌ها پیرامون ماجرای تغییر سرود ملی كشورمان منتشر شده، رهبر انقلاب در آن جلسه مطرح فرمودند: «این سرود جمهوری اسلامی سرود خوبی است، ولی به دلیل طولانی‌بودن یا به دلیل بعضی از اشكالات دیگر، مناسب سرود ملی نیست.» این بود كه مطرح كردند بهتر است این سرود عوض بشود.

محمدرضا احمدیان از مدیران وقت موسیقی در سازمان صداوسیما درباره این جلسه گفته است: آقای محمد هاشمی در آن جلسه از رهبر انقلاب سوال كرد این سرودی كه حضرتعالی می‌فرمایید، چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟ محتوایش چگونه باشد؟ نوع آهنگش چگونه باشد؟ شعرش چه باشد؟

وی درباره پاسخ رهبر انقلاب به محمد هاشمی این‌گونه توضیح داد: این مطالب شامل این بود كه سرود جمهوری اسلامی حتماً باید موجز باشد و حتماً دارای لحن حماسی باشد، از ریشه‌های موسیقی ایرانی برخوردار باشد و احیاناً شعری كه برای این سرود، سروده خواهد شد، ذكری از حضرت امام (ره) و شهدا حتماً در آن وجود داشته باشد.

و دقیقاً از همین جا بود كه قصه ساخت یك سرود جدید به عنوان سرود ملی جمهوری اسلامی ایران در دستور كار قرار گرفت كه محمدرضا احمدیان در همین مصاحبه‌ای كه پیرامون قصه ساخت سرود دوم ملی جمهوری اسلامی روایت كرده، گفته است: با قطعی‌شدن تصمیم تغییر سرود ملی، فراخوانی از آهنگسازان صورت گرفت تا كسانی كه می‌توانستند در این زمینه اثر قابل قبولی ارائه دهند، كارهای پیشنهادی خود را عرضه كنند. از حدود 35 نفر از آهنگسازان برای شركت در این فراخوان دعوت به عمل آمد. پس از این فراخوان، شورا و دبیرخانه‌ای در صداوسیما برای این موضوع تشكیل شد. محصول این فراخوان، حدود 68 اثر بود كه آهنگسازهای مختلف برای سرود ملی جمهوری اسلامی ایران ساخته بودند. شورا تصمیم گرفت نت‌های ارسالی آهنگسازها را ابتدا در دبیرخانه بررسی كنند، سپس كدگذاری كنند و اسامی آهنگسازها را از روی آن حذف كنند. به این ترتیب اعضای شورا وقتی آثار ارسالی را بررسی می‌كردند، نمی‌دانستند كه هر نت را كدام آهنگساز ساخته است. تمامی آثار ارسالی در شورا بررسی شد. نت‌ها بررسی می‌شد و هریك امتیازی می‌گرفت. در پایان 10 قطعه انتخاب شد. از این 10 قطعه یك اجرای ابتدایی تهیه و ضبط كردند و صوت آنها را به دفتر رهبری فرستادند. این 10 اثر به دفتر ایشان ارسال شد تا ما نقطه‌نظرات ایشان را بگیریم. اما انتظار ایشان این بود كه این آثار با یك نگاه كارشناسانه‌تر با دقت بیشتر و جامع‌تر بررسی بشوند و به یك تعداد كمتری برسند تا ایشان هم بتوانند انتخاب دقیق‌تری انجام دهند.

نادر مرتضی‌پور رهبر وقت اركستر سمفونیك سازمان صداوسیما هم درباره واكنش رهبر انقلاب به این 10 اثر ارسال شده گفته است: ایشان هر 10 كار را شنیدند، نظرات بسیار كارشناسانه‌ای دادند كه برای خود من خیلی جالب بود. بعضی از كارها را می‌گفتند خیلی حماسی و مثل مارش‌های ارتشی است. بعضی از كارها را می‌گفتند تهییج‌كننده است. بعضی را گفتند خیلی آرام است و برای سرود ملی خیلی مناسب نیست. جالب این بود كه ما فكر می‌كردیم ایشان از مجموع این آثار یك یا چند كار را انتخاب می‌كنند اما ایشان انتخاب را به عهده شورا گذاشتند. البته نظرات خودشان را هم دادند و نكات ظریفی را هم كه لازم بود رعایت بشود، یادآوری كردند. هنوز این 10 اثر برگزیده با كد شناخته می‌شد و مشخص نبود كدام اثر متعلق به كدام آهنگساز است. آثار به شورای معاونین سازمان صداوسیما بازگردانده و قرار شد شورا از میان این 10 اثر، تعداد كمتری را انتخاب كند. شورا برای این كار از شورای موسیقی مشاوره گرفت. پس از بررسی مجدد آثار، سه قطعه به عنوان آثار برگزیده انتخاب شد. از این‌جا به بعد كدها برداشته شد و اسامی آهنگسازها مشخص شدند. این سه اثر را به آهنگسازانشان بازگرداندند تا آثارشان را تنظیم كنند و كار را به سازمان ارائه دهند. سپس اركستر سمفونیك و گروه كر صداوسیما این سه قطعه را اجرا كرد.

این آهنگساز در همین گفتگو بود كه به بخش نهایی انتخاب آثار اشاره كرده و گفته بود: سه قطعه برگزیده پس از اجرای نهایی، برای دفتر رهبری ارسال شد. ایشان از سه قطعه 2 قطعه را چند بار شنیدند و سرود ملی فعلی با شعر ساعد باقری را از جهت روان بودن ملودی و اینكه راحت می‌شود سرود و ملودی آن را به خاطر سپرد و اینكه به دلیل فراز و نشیب‌های مناسبی كه دارد و از همه مهم‌تر، مقدمه وپیش‌آگهی آن انتخاب كردند. سازنده این اثر منتخب هم حسن ریاحی بود.


حسن ریاحی آهنگساز پیشكسوت موسیقی كشورمان كه در آن زمان مدیركل مركز موسیقی سازمان صداوسیما بود هم درباره ساخت سرود ملی جمهوری اسلامی ایران گفته است: یادم می‌آید در آن زمان فكر من مشغول طراحی سرود ملی بود. چون باید سرود ملیِ ماندگاری می‌شد. خب خیلی به خلوت می‌رفتم و فكر می‌كردم. 2 مسأله برای من بسیار مهم بود. مسأله‌ی اول این‌كه باید سرود ملل مختلف جهان را مطالعه می‌كردم و می‌دیدم از لحاظ هارمونی، فرم و مدت، آنها چه كار كرده‌اند؟ البته سرودهایی را بررسی می‌كردم كه به نظرم موفق بودند. مسأله مهم‌تر برای من این بود كه سرود ملی باید الهام‌گرفته از موسیقی كشور ایران می‌بود كه من دستگاه ماهور را انتخاب كردم و بر اساس این دستگاه پیش‌درآمد ماهور این اثر را ساختم.

ریاحی كه تاكنون دبیری چندین دوره جشنواره موسیقی فجر را نیز به عهده داشته درباره دیداری كه با رهبر معظم انقلاب پس از انتخاب سرود ملی جدید جمهوری اسلامی داشته، توضیح داده است: زمانی كه سه سرود انتخاب شد، ما رفتیم خدمت ایشان. این سه سرود پخش شد. ایشان در مورد سرودی كه من ساخته بودم توضیحاتی خواستند كه من خدمتشان گفتم كه الهام‌گرفته از پیش‌درآمد ماهور است و فرودش گوشه «می‌گلی» است و با اوج هم تمام می‌شود. ایشان اظهار رضایت داشتند از این‌كه ملودی روان و ساده‌ای است و راحت به ذهن می‌نشیند. البته نظر نهایی‌شان را اعلام نكردند و گفتند كه لازم است كه من بیشتر گوش كنم و مشورت بكنم. جلسه بسیار خوب و به‌یادماندنی‌ای بود. در مورد اوج این اثر هم صحبت كردند و من گفتم هدف من بیشتر شكوه و عظمت ایران بوده است.

پس از این دیدار خاطره انگیز بوده كه حسن ریاحی از محمد هاشمی شنیده است كه رهبر انقلاب كار وی را به عنوان قطعه برگزیده انتخاب كرده است.

این هنرمند درباره احساس آن زمانش گفته است: این افتخار بزرگی بود برای من؛ به ویژه زمانی كه این اثر اجرا می‌شد و مردم آن را زمزمه می‌كردند. مسئله دیگری كه من را بسیار خوشحال می‌كرد، زمانی بود كه قهرمانان ما در جهان امتیاز می‌آوردند و در سكوی اول قرار می‌گرفتند و این سرود به عنوان سرود ملی اجرا می‌شد. من هم خیلی احساس غرور می‌كردم و احساس می‌كردم كه در كنار این قهرمانان هستم.


محمد هاشمی رئیس وقت سازمان صداوسیما هم درباره قصه ساخت سرود ملی جدید جمهوری اسلامی كه تا به امروز همچنان از آن به عنوان سرود رسمی كشور استفاده می‌شود، گفته است: در بیست و هفتم اردیبهشت 1371 نامه‌ای به رهبر معظم انقلاب نوشتم و درباره روند تولید سرود جدید به ایشان توضیح دادم.

در متن نامه محمد هاشمی به رهبر معظم انقلاب آمده است:

بسمه‌تعالی

محضر مبارك حضرت آیت‌الله خامنه‌ای

رهبر معظم انقلاب اسلامی مدظله العالی

سلام‌علیكم، همچنان كه استحضار دارند، در اجرای فرمان مورخ 2 بهمن 1369 حضرت مستطاب‌عالی هیئتی متشكل از شعرا و موسیقیدان و اساتید ذی صلاح به منظور تجدیدنظر در سرود ملی جمهوری اسلامی ایران تشكیل گردید و با ارشادات حضرتعالی آهنگ، شعر و اجرای نهائی سرود جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 12 مرداد 1370 تكمیل و به تصویب جنابعالی رسید و مقرر فرمودید در یكی از مناسبت‌های ملی اجرا و از آن روز سرود جدید جایگزین سرود فعلی گردد.

در این پیوند، روز سوم خرداد ماه سالروز حماسه فتح خرمشهر و روز هفتم خرداد ماه سالروز افتتاح مجلس شورای اسلامی ایام مناسبی برای آغاز و جایگزینی سرود ملی می‌باشد.

لهذا استدعا دارد اجازه فرمائید از شب سوم خرداد ماه سال جاری پخش سرود جدید از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران آغاز گردد و از روز هفتم خرداد ماه پس از اجرا در مراسم افتتاحیه مجلس شورای اسلامی در سراسر كشور و مناسبت‌های بین المللی به عنوان سرود ملی جمهوری اسلامی ایران جایگزین سرود فعلی شود.


رهبر معظم انقلاب هم یك روز بعد از ارسال این نامه در پاسخ به نامه رئیس سازمان صدا و سیما چنین مرقوم می‌فرمایند:

بسمه تعالی

با پیشنهاد موافقت می‌شود. خوب است مضامین انقلابی سرود جدید در طول این ایام برای ملت آگاه و هوشیارمان تشریح شود.

پس از نامه موافقت حضرت آیت الله خامنه ای بود كه آیت الله محمدی گلپایگانی رئیس دفتر مقام معظم رهبری در روز بیست و هشتم اردیبهشت ماه سال 1371 طی نامه‌ای خطاب به محمد هاشمی رئیس سازمان صدا و سیما تشكر و قدردانی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی از پدیدآورندگان سرود ملی جدید جمهوری اسلامی را به اطلاع رئیس سازمان صدا و سیما رساند.

در متن این نامه آمده بود:

بسمه تعالی؛ جناب آقای محمد هاشمی

ریاست محترم سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران

با سلام، نامه جنابعالی در رابطه با ارسال یك حلقه نوار ضبط نهائی سرود ملی جمهوری اسلامی ایران به استحضار مقام معظم رهبری رسید.

فرمودند: بسمه تعالی؛ شعر و آهنگ و اجرا به همین صورت تصویب می‌شود.

از جناب آقای محمد هاشمی رئیس سازمان صدا و سیما و كلیه همكارانی كه در پدیدآوردن این سرود ملی تلاش كرده‌اند تشكر و تقدیر می‌شود. روزی و مناسبتی كه برای اجرای رسمی آن مدنظر گرفته شده مورد تأیید است.

و سرانجام روز سوم خرداد 1371 بود كه هم‌زمان با سالروز فتح خرمشهر سرود جدید ملی جمهوری اسلامی ایران جایگزین سرود پیشین شد و تا به امروز نیز به عنوان نغمه‌ای ملی روایت‌گر سربلندی ایران عزیز در رویدادهای مختلف و در سطوح ملی و بین المللی طنین انداز شكوه ایران و ایرانی است.