پخش نجوای دعای سحرگاهی از قاب تلویزیون، در خواب و بیدار لحظه‌های قبل از خوردن سحری، وقتی همه خانواده كنار هم دور سفره سحر جمع بودند بخشی از خاطرات شیرین ماه مبارك رمضان میلیون‌ها ایرانی است. آنچنان كه وقتی در طول سال اتفاقی دعای فرازهای دعای سحر شنیده شود، ناخودآگاه خاطره سحرهای ماه مبارك را در ذهن زنده می‌كند. انگار جایی از خاطرات كودكی همه ما به صدای دلنشین استاد صالحی و قسم‌های شیرین دعای سحر پیوند خورده است.

مناجات‌خوانی و انس با دعاها تنها مربوط به ماه مبارك رمضان و سحرها و افطارهای آن نمی‌شود. آن‌هایی كه انسی با دعاها دارند، از شب‌های جمعه و خواندن دعای كمیل، صبح‌های جمعه و خواندن دعای ندبه، و دعاهای مناسبتی چون ابوحمزه در ماه رمضان و مناجات شعبانیه در ماه شعبان غافل نمی‌شوند. در دهه‌های اخیر رسانه‌ها سهم زیادی را در آشنایی مردم نسبت به دعاها و زیارت داشته‌اند و برنامه امامزادگان و بقاع متبركه، هیئت‌ها و حسینیه‌ها و مساجد به عنوان محل‌های برگزاری برنامه‌های جمعی قرائت و دعا مناجات مردم را بیش از پیش با فضای شیرینی دعا و مناجات خوانی آشنا كرده است. قدمت برخی مناجات‌خوانی‌های جمعی در این مكان‌ها به دهه‌های پیش از انقلاب اسلامی می‌رسد و هرچند برای خواندن دعا و نزدیكی به خداوند به واسطه عباراتی كه از معصومین یا شاگردان و نزدیكان آنان نقل شده، زمان و مكان خاص نمی‌شناسد، اما ثواب دعاخوانی به لطف جمع‌های مؤمنان فضیلت و بركت این دعاخوانی‌ها را در یك اجتماع كوچك بیشتر كرده است.

آئین زرتشت و مناجات خوانی در ایران

اگرچه نمی‌توان تاریخ دقیقی برای مناجات‌خوانی در كهن سرزمین ایران مشخص كرد، اما به نظر می‌رسد مناجات و مناجات‌خوانی از دیرباز وجود داشته است. آئین زرتشت و كتاب‌های مقدس آن دارای مناجات‌هایی است كه از خواندن آن در بین زرتشتیان در امروز نیز متداول است و این نشان از پیشینه تاریخی مناجات‌خوانی در آئین زرتشت دارد. همچنین مناجات‌ها آمیخته با زبان فولكلور و زبان عامیانه مردم همراه با شعر و نثر وجود داشته است. اشعار و نوشته‌های بسیاری از شاعران بلندآوازه ایرانی و نثر فارسی در قالب‌های گوناگون به صورت مناجات دیده می‌شوند. مشهورترین مناجات‌های فارسی در ادبیات ایران زمین شاید متعلق به خواجه عبدالله انصاری از چهره‌ها و نوابغ ادبی خراسان بزرگ (معروف به پیر هرات) باشد. آشنایی او با علم حدیث، اخلاق و عرفان و نیز بهره‌گیری از طبع شعر و سخنوری در مدح و ثنای خداوند، آثاری از او به زبان‌های عربی و فارسی را بر جای گذاشته است. مناجات‌نامه، الهی‌نامه و زادالعارفین از جمله آثار اوست كه حاوی نیایش و مناجات است.

مهدی امین فروغی، نویسنده و پژوهشگر، در این خصوص می‌گوید: «برخی اشعار عبید زاكانی از پررونق‌ترین مناجات‌ها در ماه رمضان بوده است. مرشدهایی كه پیش از افطار در كنار سقاخانه‌ها و زیرگذرها می‌ایستادند، اشعار عبید را با آوازی زیبا می‌خواندند و رهگذران با شنیدن آن از صفا و معنویت سرشار می‌شدند و با حالی روحانی بر سر سفره‌های افطار می‌نشستند.» گاه شاعرانی چون عطار، حافظ، مولوی به سرودن اشعاری پرداختند كه مضامینی همچون مناجات‌ها را دارد و قالب‌های شعری به كمك مفاهیم ارزشمند عرفانی برآمد.

مناجات‌خوانی زمانی ارزش هنری نیز پیدا می‌كرد كه با علم موسیقی در هم می‌آمیخت. اغلب مناجات‌خوان‌ها در قدیم با دستگاه‌های موسیقی آشنا بودند و از این رو مناجات‌هایشان در دل و جان مردم می‌نشست.

ماه رمضان و آغاز مراسم‌های مناجات‌خوانی جمعی
اگرچه تاریخچه مناجات‌خوانی در ایران به دوره ورود اسلام بازنمی‌گردد، اما گرویدن مردم ایران به اسلام آنان را با ادعیه و مناجات مأنوس كرد. مناجات‌ها اغلب از سوی ائمه اطهار بیان و نوشته شده‌اند و آنان از اولین مناجات‌خوان‌های مسلمان بودند. گفت‌وگو با خداوند و راز و نیاز با او در زیباترین مضامین همراه با ارزش‌های معنوی و الهی در دعاها وجود داشت. در قرآن نیز مناجات‌های مشهور پیامبران همچون مناجات حضرت موسی در طور، مناجات یونس در تاریكی دریا و شكل ماهی، و مناجات‌های حضرت یوسف و… آورده شده است.