اگرچه در تعریف و تشریح آنچه بر موسیقی ملی ایران زمین گذشت می‌توان به گزاره‌های رسانه‌ای متعددی رجوع كرد و پی به علل كاهش مخاطب در این عرصه به دلیل سو مدیریت‌ها و اشتباهات مختلف برد، اما یكی از بارزترین ویژگی‌هایی كه رجعت دوباره به آنها حداقل می‌تواند یادآوری و بازخوانی مناسبی برای خوانش دوباره آثار موسیقایی در این عرصه كند، تولید آثار ملی میهنی متعددی است كه طی سال‌های گذشته توسط هنرمندان دارای احترام و ارزشمند موسیقی ایرانی چه در قالب «آلبوم»، چه در قالب «تك آهنگ» و چه در قالب «یك اثر موسیقایی در یك آلبوم» پیش روی مخاطبان این حوزه قرار گرفته‌اند. آثاری كه به دلیل هوشمندی آهنگساز و نوازنده و خواننده در انتخاب آثاری كه برای تولید انتخاب كردند، این كارها را نه تنها تبدیل به ماندگارترین و ممتازترین آثار ملی – میهنی كردند، بلكه از آنها می‌توان به عنوان ممتازترین آثار موسیقایی در حوزه موسیقی ایرانی یاد كرد. آثاری كه بسیاری از آنها فارغ از دیدگاه سیاسی – اجتماعی كه در زمان انتشار خود داشتند و مخاطب می‌توانست به صلاحدید آنچه در روزگارش اتفاق افتاده از آن برداشت‌های مختلفی داشته باشد، اما دربرگیرنده مؤلفه‌های موسیقایی ارزشمند و ممتازی بودند كه نمی‌توان از نام آنها به راحتی عبور كرد.

اساساً توجه به آثار موسیقایی كه در حوزه‌های وطن دوستی و وطن پرستی توسط هنرمندان موسیقی كشورمان تولید شده، به ویژه در این روزها كه كشورمان در بطن اتفاقات و التهابات مختلفی قرار دارد، امری اجتناب ناپذیر است كه می‌تواند فارغ از دل‌زدگی ها، دعواهای سیاسی، اختلافات درون گروهی، منازعات اجتماعی و تقابل رویكردهای مختلف اندیشه‌ای كه پرداخت به آنها مجال دیگری می‌طلبد، شرایط روحی مناسبی را برای فرار از این التهابات فراهم سازد كه شنیدن به آن هم دربرگیرنده ایجاد روحیه وحدت طلبی و ایران دوستی و هم شنیدن موسیقی است كه روزی روزگاری نقل محافل و دستگاه‌های پخش صوتی خانه‌ها و اتومبیل‌ها و مغازه‌های بودند اما هم اینك در مهجورترین شكل ممكن میان موجی از آلودگی‌های صوتی نشأت گرفته از تولیدات نازل موسیقایی قرار گرفته‌اند.

آنچه در سلسله گزارش‌های «بازخوانی مهر از نواهایی برای میهن» مورد توجه قرار گرفته، رجعتی دوباره و اجمالی به آثار موسیقایی است كه طی دهه‌های گذشته و سال‌های اخیر توسط هنرمندان ارزنده موسیقی كشورمان در سبك‌های مختلف پیش روی مخاطبان قرار گرفته‌اند و در این گزاره‌های رسانه‌ای بدون تقدم و تأخر زمانی به آنها می‌پردازیم. شرایطی كه نقد و تحلیل و واكاوی هر یك از این آثار دربرگیرنده ابعاد مختلفی بوده و همواره مورد توجه منتقدان، مدرسان و پژوهشگران این عرصه قرار گرفته‌اند اما در این گزارش‌ها تلاش می‌شود تا معرفی مختصری از آنها صورت پذیرد.

در هفتمین شماره از این مجموعه گزارش‌ها به سراغ یكی از مشهورترین سرودهای ملی – میهنی رفتیم كه با گذشت چندین دهه از ساخت آن به واسطه حضور بزرگان موسیقی و ادبیات این سرزمین توانسته همچنان در ذهن و گوش شنیداری مردم باقی بماند و جزو جدایی ناپذیر رویدادها و موفقیت‌های ملی كشورمان در بخش‌ها و گونه‌های مختلف باشید. بله سرود ملی میهنی «ای ایران» با ترانه حسین گل گلاب، آهنگسازی روح‌الله خالقی و خوانندگی غلامحسین بنان كه به سال 1323 تولید شد. سرودی كه به گمان بسیاری از كارشناسان و حتی مخاطبان عادی موسیقی به نوعی سرود ملی غیر رسمی ایرانیان است و این ارزشمندی به حدی بود كه به ثبت ملی نیز رسیده است.

البته كه درباره پیشینه و دلایل ساخت سرود «ای ایران» روایت‌های متعددی وجود دارد كه می‌توان بر اساس این روایت‌ها به حدس و گمان‌های متعددی نیز دست پیدا كرد. شرایطی كه بعد از گذشت سال‌ها همچنان در مقاطعی موجب ایجاد شبهاتی شده و كار را حتی به رسانه‌ها می‌رساند. به طوری كه عده‌ای مخالف و عده‌ای هم موافق آنچه روایت شده به بیان نقطه نظرات خود می‌پردازند. شرایطی كه می‌تواند در وقت مقتضی مورد واكاوی و بررسی بیشتری قرار گیرد.

روح الله خالقی یكی از بزرگ‌مردان موسیقی ایران كه در عرصه پژوهش فعالیت‌های بسیار ارزشمندی را در حوزه موسیقی ملی انجام داده، در كتاب ارزشمند خود «سرگذشت موسیقی ایران» درباره سرود ای ایران نوشته است: «آهنگساز و گویندهٔ اشعار، آن‌را تحت تأثیر اوضاع زمان ساخته بودند… در آن‌وقت كشور ما را قوای انگلیس و روس و آمریكا اشغال كرده بودند و جنگ بین‌الملل دوم هنوز دوام داشت. تظاهرات ملی نمی‌شد زیرا وضع آماده نبود ولی آهنگ و شعر این سرود احساسات ملی را سخت برانگیخت و مخصوصاً در مقابل خارجیان كه در آن مجلس (نخستین اجرای سرود) هم بودند از طرف ایرانیان تظاهرات بیشتری شد و اولین ضربه‌ای بود كه به‌طور غیرمستقیم بر پیكر ارتش خارجی كه ناخوانده مهمان ما بودند زده شد.»

«ای ایران» و سرودی كه تا ابد جاودانه می‌ماند/یادگار یك مثلث طلایی

گلنوش خالقی پژوهشگر و فرزند مرحوم روح‌الله خالقی با بیان اینكه دلیل شكل‌گیری این سرود بحث بین پدر و لطف الله مفخم است، توضیح داده است: «معتقد بود هر یك از مایه‌های موسیقی ایرانی فضایی دارند كهدرباره پیشینه و دلایل ساخت سرود «ای ایران» روایت‌های متعددی وجود دارد كه می‌توان بر اساس این روایت‌ها به حدس و گمان‌های متعددی نیز دست پیدا كرد. شرایطی كه بعد از گذشت سال‌ها همچنان در مقاطعی موجب ایجاد شبهاتی شده و كار را حتی به رسانه‌ها می‌رساند آهنگسازی در آنها موجب می‌شود اثر هم همان فضا را منعكس كند. برای مثال، دشتی به عنوان مایه‌ای غمگین شناخته شده است در نتیجه اگر اثری در این مایه ساخته شود آن اثر هم الزاماً فضایی غمگین خواهد داشت. پدرم اما این موضوع را رد می‌كرد. او معتقد بود فضای اثر متكی به توانایی آهنگساز و ایده‌های موسیقایی اوست و برای اثبات نظرش، سرود «ای ایران» را كه فضایی حماسی دارد در دشتی آفرید. كمی بعد هم از حسین گل‌گلاب درخواست كرد تا شعر سرود را بسراید»

به گواه آنچه درباره سرود ای ایران در فضای مجازی به صورت رسمی منتشر شده اما برخی دیگر با تاكید بر وقایع دوران جنگ جهانی دوم، زمانی كه در سپتامبر 1941 متفقین ایران را اشغال كرده بودند. ایده ساخت شعر «ای ایران» توسط حسین گل گلاب را دیدن اهتزار پرچم متفقین از پادگان استرآباد عنوان كرده‌اند.

در روایتی دیگر، چنین نقل شده است كه روزی حسین گل‌گلاب در راه ملاقات با روح‌الله خالقی در خیابان، شاهد درگیری دو سرباز ایرانی و انگلیسی بوده است كه در آن وضع، سرباز انگلیسی به سرباز ایرانی كه درجه بالاتری نیز نسبت به آن داشته سیلی می‌زند و سرباز ایرانی به خاطر شرایط وقت كه ایران در اشغال بود هیچ واكنشی نشان نمی‌دهد. گل‌گلاب با دیدن این صحنه با چشمانی اشكبار به دیدار خالقی می‌رود و جریان را بازگو می‌كند. و همچنین می‌گوید شعری خواهم گفت تا ایران و روح ایرانی در آن زنده ماند. خالقی نیز می‌گوید كه من آهنگ آن را تنظیم می‌كنم و بنان كه آنجا بوده نیز می‌گوید من هم شعر را خواهم خواند.

حسین گل‌گلاب نیز درباره این اثر نوشته است: «در سال 1944، در شرایطی كه چكمه‌های نیروهای اشغال‌گر هر وطن‌پرستی را می‌لرزاند، من ایدهٔ این شعر به ذهنم رسید. سپس پروفسور خالقی موسیقی آن را نوشت و در برابر همهٔ مقاومت‌های سیاسی، این ترانه راه خود را به دل و روح مردم پیدا كرد. نخستین اجرای آن، در 27 مهرماه 1323 در تالار دبستان نظامی دانشكده افسری با صدای غلامحسین بنان و به سرپرستی روح الله خالقی در خیابان استانبول طی دو شب متوالی برگزار شد. سرود «ای ایران» آنقدر اثر كرد كه شنوندگان تكرار آن را خواستار شدند و سه بار تجدید شد. استقبال و تأثیر این سرود باعث شد كه وزیر فرهنگ وقت، هیئت نوازندگان را به مركز پخش صدا دعوت كرد تا صفحه‌ای از آن ضبط و همه روزه از رادیو تهران پخش شود. اجرای دیگر، مربوط به سال‌های 1337 تا 1342 در برنامه گل‌ها است كه غلامحسین بنان این سرود را خواند.»

در سال 1350 نیز اُپرای رادیویی این سرود با همكاری اركستر بزرگ رادیو تلویزیون ملی ایران با رهبری فرهاد فخرالدینی و خوانندگی مرحوم اسفندیار قره باغی انجام گرفت. دو اجرای دیگر از این اثر نیز یكی با صدای مرحوم حسین سرشار و دیگری با صدای رشید وطن دوست موجود است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به دلیل برخی از سو برداشت و سوءتفاهماتی كه درباره این سرود به وجود آمد پخش سراسری آن نیز تا مقطعی ممنوع شد، اما پس از مدتی این سرود بار دیگر مورد استفاده قرار گرفت و حتی در مقطع مربوط به دوران دفاع مقدس از آن برای ایجاد روحیه ملی – میهنی است بهره برداری شد.


آنچه روایت شد، پیشینه‌ای از نحوه ساخت سرود ای ایران است كه اكنون در قالب‌های مختلف پیش روی مخاطبان قرار گرفته و همان طور كه گفته شد در مقاطعی هم موجب بروز برخی از ابهامات و شبهاتی شد كه در رسانه‌های بیگانه نیز به آن پرداخته شده بود.