علیرضا سپهوند: شباهت بسیاری میان شیوه نمایش سنتی و مذهبی ایرانی تعزیه با مبانی و نظریات گروتفسكی در تئاتر دیده می‌شود. تعزیه نمایشی متكی بر حضور بازیگر است و هر چند از برخی امكانات صحنه و لباس و موسیقی و غیره بهره می‌برد اما تا آنجا كه ممكن است این امكانات را هم در جهت مهم تر جلوه دادن حضور بازیگر و كاستن از اهمیت عظمت و بزرگی صحنه تغییر داده است. شیوه تعزیه منطبق بر همان تعریفی است كه استانسیلاوسكی همیشه آرزویش را داشت. و ذكر این مقدمه دلیلی بر اهمیت و جایگاه هنر تعزیه است و اینكه مراوده تمدن ایران با اسلام به نمود بسیاری از هنرها انجامید كه تعزیه را می‌توان مصداق تجلی این همزیستی جاودانه دانست.



مرشد محسن میرزاعلی، نقال، پرده‌خوان و تعزیه‌خوان اهل بیت از شش ماهگی تعزیه را به همراه پدر و پدربزرگانش آغاز كرده است. وی از كودكی با پدر به مجالس تعزیه‌خوانی می‌رفته و اینطور شده كه تاكنون نیز به این عرصه فرهنگی پرداخته است و عشق به خاندان اهل بیت (ع) علی رغم همه سختی‌ها مانع از ترك این هنر آیینی نشده است.

مرشد میرزاعلی معتقد است كه همه مردم ایران زمین علاقه‌مند به تعزیه و سایر هنرهای آیینی و مذهبی هستند، البته به شرط اینكه شرایط و امكانات نیز برای بهتر برگزار شدن این آیین‌ها فراهم شود. وی می‌گوید كه درحال حاضر یكی از نیازهای عرصه نمایش آیینی داشتن یك فضای مناسب و مكان برای هنرمندان است تا با خیال راحت و به صورت مستمر به فعالیت بپردازند.

مرشد میرزاعلی درباره فعالیت‌های خود در ایام محرم و آسیب‌های عرصه نمایش‌های آیینی ازجمله نقالی، تعزیه و پرده خوانی به سوالات خبرنگار فارس پاسخ داد:

شما نسل به نسل در كار هنر فاخر تعزیه بوده‌اید. اما این دلیل نمی شود تنها به پیشه پدری اكتفا كرد و حتما باید علاقه و عشقی هم در این میان باشد. چند ساله بودید كه متوجه علاقه‌تان به تعزیه و شبیه‌خوانی شدید؟

بله دقیقا همینطور است. نه من، بلكه از پدر بزرگ تا پدرم و حتی بچه‌ام، از كودكی اول از همه عشق به امام حسین (ع) داشته‌ایم و بعد عشق به هنر آیینی روایت‌گری و نقالی در ما تبلور یافت. من یادم هست كه سه یا چهار ساله بودم دقیقا یادم هست كه این عشق در دل ما بود. گریه می‌كردیم كه پدر ما را همراه خودش ببرد و ببینیم و چه نظاره‌گر كنیم و چه اجرا كنیم. ازاینرو از همان اوان كودكی اول عشق به سیدالشهدا در قلب ما بود و به دنبال آن هم عشق به روایت‌گری و توصیف توامان با عشق در ما شكل گرفت.



چرا تعزیه در بین آیین‌های نمایشی جایگاه متفاوتی دارد؟ دلیل چیست؟

در بین نمایش‌های آیینی كه قطعا مساله سنی در آن‌ها مطرح است اما تعزیه برای همه است در هر سنی. تعزیه از نوزاد تا پیرمرد را شامل می‌شود. از نظر زبان هم حتی اگر كسی زبان تعزیه را متوجه نشود، باز هم بازی و نمایش را از صحنه‌ها دیده و به آن حس و حالتی كه هدف اصلی نمایش است خواهد رسید و به راحتی تفاوت روایت بین خیر و شر را متوجه خواهد شد. تعزیه در هر مكانی قابل اجراست و پیام مهمی كه دارد پیام پیروزی حق بر باطل است. و یك نكته مهم دیگر اینكه تعزیه هنری است كه ایرانی‌ها می‌توانند به آن ببالند چراكه نسبت به قالب‌های نمایشی غربی یك سر و گردن بالاتر است و حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. و حتی نسبت به دیگر هنر‌های آیینی خود ما ایرانی‌ها هم متفاوت‌تر و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

چه آسیبی تعزیه را تهدید می‌كند؟

بخش آسیب‌شناسی تعزیه آنقدر بحث و حرف و حدیث دارد كه می‌توان ساعت‌ها در موردش صحبت كرد. از انواع موسیقی گرفته تا اشعار نامناسب و حتی نوع تغییر لباس در تعزیه، آسیب‌هاییست كه بر تعزیه حادث شده اما حتی همین‌ها نیز قابل اصلاح و كنترل هستند لیكن نكته حائز اهمیت این است كه باید تعزیه را به حال خود گذاشت كه این نیكوترین كار نسبت به تعزیه است و باید دست نخورده باقی بماند. مسولین و دست‌اندركاران و سیاست‌گذاران ما باید به جد به این قضیه ورود كنند تا تعزیه از گزند تغییر در امان بماند و در آن از هر نوع رنگ و لباس و هر نوع شعر و كلامی استفاده نشود و نظارت جدی بر اجراها باشد كه هر كسی با داشتن حداقل‌ها تعزیه به صحنه نبرد چراكه باید این را بدانیم كه تعزیه از قداست خاصی برخوردار است كه برگرفته از سیدالشهدا و ائمه معصوم هست.

در كنار آن، یك سری اِلِمان‌های اصیل ایرانی در دل تعزیه وجود دارد كه ما نباید این عناصر را با بدعت و تغییرات، تعزیه را دگرگون كنند و همین‌ها می‌تواند آسیب جدی بر پیكره تعزیه وارد كند. یكی از مهم‌ترین بخش‌های تعزیه موسیقی است. این را بدانیم كه تعزیه میراث‌دار موسیقی اصیل ایرانی است و متاسفانه امروزه می‌بینیم كه موسیقی ترك و اسپانیولی وارد تعزیه شده و آهنگ‌ها و تم‌های غربی در حال ورود به تعزیه است و آن مارش‌ها و نغمات اصیل موسیقی تعزیه دارد دستخوش تغییرات ذائقه‌ای كسانی كه در تعزیه فعال هستند، می شود و اینها از جدی‌ترین آسیب‌های این هنر ایرانی اسلامی محسوب می‌شوند. و این‌ها همه به عدم نظارت مسولین برمی‌گردد. باید در این زمینه دغدغه وجود داشته باشد. نباید بگذارند تعزیه از اصالت خودش دور شود. چرا تعزیه در دنیا محبوب و شناخته شده و حرف برای گفتن دارد، برای همین اصالت و ایرانی بودنش است.



بین همه مقاتل و تعزیه‌هایی كه برای امام حسین و یارانش خوانده‌اید كدام را بیشتر دوست دارید و مردم از كدام بیشتر استقبال می‌كنند؟

تمام تعزیه‌ها خوب و دیدنی و تاثیرگذار هستند. مردم این روزها بیشتر به دنبال اكت‌ها و حماسه‌ها هستند. هرچند هر كدام از تعزیه‌ها اكت خود و روند داستانی خود را داراست و در نوع خودش بی‌نظیر است. مخاطب ثابت تعزیه نمی‌گوید فلان تعزیه را دوست دارم. ولی مخاطبی كه تازه برای دیدن تعزیه می‌رود بیشتر با دیدن صحنه‌های حماسی و اكت‌ها واكنش نشان می‌دهد و استقبال می‌كند لیكن مخاطبی كه با تعزیه آشناست با نمایش‌های روایی‌تر و دارای اكت و بخش‌های هیجانی كمتر هم به اوج بهره و رضایت از تعزیه می‌رسد.

در این ایام محرم برنامه كاری‌تان چیست و آیا تا پایان ماه صفر مشغول كار و فعالیت در حوزه تعزیه هستید؟

من هم نقالی می‌كنم هم پرده‌خوانی. تعزیه هم گاهی كار می‌كنم چون عشق من بوده و هست و از پدر پدربزرگم تا پدربزرگ و پدر و من و فرزندانم همه با تعزیه بزرگ شده‌ایم و هر سال حداقل چند تعزیه را در مكان‌های مختلف به صحنه می‌برم و در این كار بجز عشق هیچ انگیزه دیگری وجود ندارد.



شما شاهنامه را به هنرهای آیینی اضافه كردید. در این خصوص توضیح بفرمایید كه انگیزه و دلیلتان برای این كار هنری ادبی چه بود؟

من شاهنامه را به هنر‌های آیینی اضافه نكرده‌ام. شاهنامه خود یك بِیس و پایه و بنیاد است كه در هنرهای آیینی ما و در نقالی از شاهنامه روایت می‌كنیم. نقالی كه مرهون شاهنامه است چندین سده قدمت دارد. پدربزرگ و اجداد من در این كار نقالی و روایت‌گری فعال بوده‌اند اما من بیشتر از همه در زمینه شاهنامه فعالیت كرده‌ام. در زمینه نقالی دوستانی دارم كه با هم كار كرده‌ایم كه موضوعش از تعزیه جداست. اون یكی از شاخه‌های هنر‌های آیینی است و این شاخه دیگر لیكن هر كدام روایتگر رویدادمحور هستند.

آیا سازمان فرهنگی هنری شهرداری بالاخره خانه نقالی را ایجاد كرد؟

خیر. سازمان فرهنگی هنری شهرداری هنوز خانه نقالی را ایجاد نكرده است! انشالله كه این كار را انجام دهند.

از میان نهادها و موسسات، كدام بیشتر در حوزه نقالی و تعزیه و كلا هنر‌های آیینی فعال‌تر است و در این امر مشاركت می‌كند؟

حوزه هنری در حال حاضر در زمینه تعزیه و حمایت از آن پیشتاز است. كه به بخش حوزه نمایش و دفتر تعزیه این نهاد برمی‌گردد كه بسیار فعال است. مركز نمایش حوزه هنری برای اولین بار تعزیه را به تلویزیون برد كه ده مجلس از آن اجرا شد الان هم ده مجلس از دهه سوم محرم انشالله از شبكه دو پخش خواهد شد. حوزه هنری همچنین 5 دوره جشنواره «نقالان علوی» را برگزار كرده، جشنواره «نقالی و شاهنامه خوانی نقشا» را برگزار كرده كه امسال دومین سال برگزاری است. واقعا حوزه هنری پیشتاز و تاثیرگذار و جریان ساز بوده است. دوست و برادر عزیزم جناب آقای كورش زارعی خیلی زحمت كشیده اند، آقای دادمان رئیس حوزه هنری هم خیلی زحمت كشیدند در دستور و هماهنگی های كار تعزیه كه همینجا از تك تك این عزیزان تشكر و قدردانی می كنم.



به نظر شما آیا لزومی برای ایجاد رشته تعزیه در دانشگاه وجود دارد؟

قطعا رشته دانشگاهی تعزیه لزوم دارد ولی متاسفانه ما رشته تعزیه را در دانشگاه علمی كاربردی داشتیم كه آن را حذف كردند. این یك هنر اسلامی ایرانی است به نظر من قبل از اینكه رشته تعزیه در دانشگاه بگذارند قبلش باید یك واحد تعزیه هراسی بگذارند كه خیلی ها از تعزیه نترسند و بدانند كه تعزیه هنر اصیل ایرانی است و در قالب شبیه خوانی می توانیم فرهنگسازی كنیم و حرفهای خوبی بزنیم. چرا می گویم شبیه خوانی؟ چون بخش شبیه خوانی یا در قالب و فورمت تعزیه قالب های فكاهی و تاریخی داریم، بحث مقاتل هم داریم كه هر كدام از سبك ها حرفهای زیادی برای گفتن دارد ضمن اینكه از دل همین تعزیه هنرمندان بسیار برجسته ای بروز و ظهور یافته اند. ضمن اینكه یكی از كارهایی كه تعزیه كرد این بود كه موسیقی اصیل ایرانی را حفظ كرد.

آیا در زمینه اجرای نقالی و تعزیه در حوزه برون مرزی و در كشورهای خارجی فعالیت و تجربه‌ای داشته‌اید؟

بله در كشور آلمان و ایتالیا و فرانسه و بسیاری كشورهای دیگر برنامه تعزیه و نقالی به صحنه برده ام. هر ساله در كشور عراق به اجرای برنامه می پردازیم و گروههای متعددی را می بریم كه این برنامه با عنوان «روایت راویان» است و امسال ششمین سال برگزاری این رویداد بزرگ است. در این برنامه تعزیه خوانی، مقتل خوانی، پرده خوانی، تئاتر خیابانی و تئاتر موكبی را فراخوان داده ایم كه برای ششمین دوره به اجرا بگذاریم.



به نظر شما نسخه‌نویسی تعزیه امروزه در چه سطحی است؟

امروز دیگر كسی نسخه تعزیه نمی نویسد و هر چه هست از قدیم است. مگر اینكه آن بزرگان و ادیبانی كه سواد این كار را دارند بیایند و مجالس تعزیه و رویدادها را بازنویسی كنند یا تعزیه هایی كه خوانده نشده یا تعزیه هایی كه سفارش داده شود و تنها به این دلایل نسخه نویسی تعزیه در امروزه می تواند وجود داشته باشد. بیشترین نسخه های تعزیه در زمان قاجار توسط استادان موسیقی و استادان مقتل شناس به رشته تحریر درآمده كه اوج آن در زمان ناصرالدین شاه و در تكیه دولت بوده است. امروزه هم انجام می شود ولی آنچنان نیست كه به رونق و تعدد گذشته باشد.

سخن شما با علاقمندانی كه دوست دارند هنر نقالی و تعزیه‌خوانی را به عنوان فعالیت حرفه‌ای خود برگزینند چیست؟

اشتباه است كه كسی تعزیه یا نقالی را به عنوان حرفه خود برگزیند چون در كشور ما بستری فراهم نیست كه یك نقال یا تعزیه خوان دائم از همین راه امرار معاش كند. یا بانی باید پیدا شود كه تعزیه خوان را دعوت كند یا نقال هم باید برنامه یا رویدادی باشد زنگ بزنند و برود و اجرا كند كه آن هم یك سری اتفاقات و مشكلات خودش را دارد كه قابل گفتن نیست. این كه من در این راه هستم به دلیل این است كه این هنر از اجداد به من رسیده با این حال باز هم شرایط خوب نیست جاییكه ما خودمان باید دو سوم حق بیمه را بپردازیم و دولت تنها یك سومش را می دهد. یعنی اگر من یك جا نروم نقالی كنم بعد به دنبال آن پولی نخواهم داشت كه سهم بیمه ام را بدهم و آن هم به سرعت قطع خواهد شد.
متاسفانه حمایتی نیست. جایی كه استفاده ویترینی و موردی از نقال و تعزیه خوان می شود، دعوت صورت میگیرد و می رود پی كارش و متاسفانه حمایت مالی وجود ندارد. در صورتیكه در بسیاری كشورها برای روایت گرها و قصه گوهایشان حقوق ثابت و محل ثابت اجرا در نظر گرفته می شود و هنرمند هر روز اجرا دارد اما در كشور ما اصلا اینطور نیست. من به سازمان فرهنگی شهرداری، میراث فرهنگی، وزارت ارشاد پیشنهاد دادیم كه بیایید مثل معلم ها تعزیه خوان و نقالها را استخدام كنید و حقوق بدهید كه ما برای بچه‌ها روایت بگوییم و سوژه های خوب هم كم نداریم كه به شدت در تربیت كودكان می تواند نقش بسزایی داشته باشد و می تواند جلوی بسیاری از خطاها و بزهكاریها را بگیرد. اما متاسفانه آن چیزی كه به جایی نمیرسد فریاد است. متاسفانه نهادها و سازمانها ورود نكردند چون به این مساله فكر میكنند كه هر كاری باید برایشان سود داشته باشد. الان تنها جایی كه تعزیه در آن جان گرفته حوزه هنری است چون با اینكه این كار وظیفه حوزه هنری است و مهمتر از هنر انقلاب كاری ندارد، ول این دغدغه دلی خود مسولان و مدیرانش همچون آقای دادمان است یا آقای كورش زارعی كه واقعه نسبت به تعزیه دغدغه دارد و به خوبی هم تا الان پیگیری كرده‌اند.
می‌بینیم كه هر ساله چه جشنواره های عظیمی با چه بودجه‌های آنچنانی برگزار می‌شود اما برای تعزیه هیچ گونه رویداد یا جشنواره‌ای برگزار نمی‌شود.



به نظر شما آینده تعزیه به كجا می رود؟ آیا تعزیه در ایران سیری صعودی دارد یا نزولی؟

ببینید، تعزیه كار سیدالشهدا است هیچ كسی نمی تواند جلویش را بگیرد هیچ كسی هم نمی تواند ادعا كند كه تعزیه را رشد داده است بلكه خود سیدالشهدا پشت تعزیه است و هوایش را داشته و دارد.
پدربزرگم می گفت زمان رضاشاه من را كتك می زدند كه نام حسین(ع) را نبرم. و امروزه داریم میبینیم كه نام امام حسین (ع) بر زبان همگان جاریست و نه رضا خان و نه پسرش و هیچ كس دیگری نتوانستند جلوی حركت و حیات و بالندگی تعزیه را بگیرند.
البته در كشور امروز ما كه بیس اصلی هم مذهب تشیع هست اما هنوز آنچنان كه باید كاری برای تعزیه انجام شده است ولی چون تعزیه متعلق به امام است دارد راه خودش را می رود ولی توقع ما این است كه مسولین به این هنر و ارزش اعتقادی اهمیت بیشتری بدهند.
كشور ما آنچنان پهناور و دارای مناسك و مراسم مختلف و آیین ها است كه باید تمام 365 روز سال را از نوروز تا اسفند ماه بدون وقفه برنامه و اجرای صحنه ای داشته باشیم آن هم در صحنه ای كه برای این دست اجراها و به طور دائمی ساخته و تعبیه شده باشد.
چقدر ما گروه در سراسر كشور داریم كه می توانیم از اینها دعوت كنیم و همین جدای از جنبه های اعتقادی و هنری، حتی می تواند در زمینه جذب گردشگر به نفع مردم و مملكت فعالیت كند.
تا اینجای كار این تعزیه خوانها بوده اند كه این بار را به دوش كشیده اند، سیدالشهدا این را حفظ كرده و مردم.
الان حدود هشتاد میلیون نفر جمعیت كشور است و ما حداقل ده هزار نقال و پرده خوان باید داشته باشیم. آیا داریم؟ قطعا خیر. متاسفانه نوع مدیریت به گونه ای بوده كه حتی در مواردی هنرمندان نه تنها به همیاری و كمك هم نیامده اند بلكه زیر پای همدیگر را خالی كرده اند.
نهادها باید یك مكان بزرگ و مناسب را به صورت دائمی مهیا كنند و به دست اهلش بسپارند تا بعد ببینند این كار چقدر بازخورد دارد.