رادیو آوا- بی‌شك سرود «سلام فرمانده» به واسطه دربرگیری جهانی‌اش از قالب یك سرود فراتر رفته و تبدیل به یك «پدیده فرهنگی» در سطح جهانی شده است. باید این پدیده با دقت بررسی شود تا عناصری را بازشناخت كه اثری را با نگاه محلی به جهان عرضه كرده است. اینكه برای جهانی بودن باید بومی بود نه یك جمله قصار است و نه یك شعار تهی، بلكه واقعیتی است كه نمود آن را در «سلام فرمانده» می‌توان مشاهده كرد.

اجرای «سلام فرمانده» در قطعه 40 بهشت زهرا(س)
سال‌ها بود كه همیشه آرزوی یك اثر خوبِ ارزشیِ گیرای همه پسند كه بتوان آن را به جای آهنگ‌های پاپ و جوان پسند امروزی بر زبان و زمزمه نوجوانان دید و شنید، بر دلها مانده بود. «سلام فرمانده» به یكباره آمد و نه تنها تمام كشورمان را در نوردید بلكه به فاصله كوتاهی مرزها را نیز پشت سر گذاشت و هر روز با اجرایی جدید و با زبانی نو از خیل عظیم دوستداران این آهنگ و بخصوص مضامین ارزشی‌اش می‌بینیم و می‌شنویم. این «پدیده فرهنگی» شور و شوق و هیجانی در میان كودكان و نوجوانان كشورمان ایجاد كرده است كه كمتر طی ده‌های گذشته شاهد این سطح از تاثیرگذاری بوده‌ایم.

*«سلام فرمانده» برآمده از دل فرهنگ

از اسفندماه سال 1400 كه «سلام فرمانده» داشت در فضای مجازی دست به دست می‌شد و به اشتراك گذاشته می‌شد، مثل تمام كارهایی كه در حال رشد و دیده شدن هستند، هم منتقد داشت هم موافق و در حال سپری كردن روند معمولی خود بود. این روند كاملا طبیعی بود. اما هرچه جلوتر می‌رفت، میزان گسترش و فراگیری این اثر به شكلی غیرمعمول در حال افزایش بود و به همان میزانی كه به دنبال خود موفقیت داشت، با انتقاداتی نیز مواجه می‌شد.



به زعم منتقدین آمیختگی لحن حماسی سرود با حركات فیزیكی و مشاركت فعالانه در اجرا، متن هویت بخش شعر به شخصیت دهه نودی‌ها و محتوای آرمانی و اعتلاطلب برآمده از فرهنگ مهدویت، از زیرمتن‌های جذاب این سرود است كه به گمانم در جلب نظر كودكان و نوجوانان كه ذاتا قرابت بیشتری با فطرت سالم و پاك خود دارند، موثر افتاده است.

مهمترین اشكال برخی منتقدان بر محتوا و نحوه اجرای سرود است كه به زعم آنان ماهیت ایدئولوژیك دارد. دامنه بحث در خصوص این اشكال و حواشی آن گسترده است، اما باید دقت كرد كه ایدئولوژی با فرهنگ متفاوت است.

به نظر می رسد آنچه در محتوای این سرود نمود یافته بیشتر از جنس فرهنگ است تا ایدئولوژی!

توضیح اینكه اصل مهدویت و انتظار هرچند یك اعتقاد شیعی است، اما در طول قرن‌ها به عمیق‌ترین لایه‌های فرهنگی جامعه ایران نفوذ كرده و به راحتی نمی‌توان آن را به یك امر سیاسی و ایدئولوژیك تقلیل داد. متاثر از مفهوم تاریخی و فرهنگی «انتظار» است كه امیدواری به آینده و باور به پایان همه مصائب و رنج‌ها در ادبیات و فرهنگ عمومی ما به شكل جدی انعكاس یافته است.

مفهوم «امام زمان» نیز در فرهنگ ایرانی به عنوان یك پناهگاه مقدس شناخته شده است و ربط چندانی به سیاست ندارد.

اما چیزی كه برای تمام كارشناسان اهمیت داشت و همه هم در موردش متفق‌القول بودند این بود كه قطعا عنصر یا عناصری در این «اثر»/ «پدیده فرهنگی» هست كه منجر به اقبال جهانی «سلام فرمانده» شده است و به شدت تشنه فهمیدنش بودند.

*لایت موتیف اصلی یا ملودی مهمترین دلیل اقبال «سلام فرمانده»

پس از بررسی‌ها و بحث و نتیجه‌گیری‌هایی كه كارشناسان مختلف در این خصوص انجام دادند، عموم نتیجه‌گیری‌ها به مهم‌ترین عنصر این اثر به ملودی یا «لایت موتیف» اصلی آهنگ «سلام فرمانده» معطوف شد. یعنی مهم‌ترین ویژگی كه باعث اقبال و فراگیر شدن سرود مذكور شده، دارا بودن یك تم و آهنگ بسیار جذاب است. كارشناسان با ریز شدن در همین ویژگی باز هم به این نتیجه رسیدند كه از لایت موتیف یا همان ملودی، بخش اول ملودی «سلام فرمانده» زیباترین و جذاب‌ترین قسمت این اثر محسوب می‌شود و همین ابتدای میزان كه می‌گوید: «سلام فرمانده...» «سلام فرمانده سلام از این نسل غیور جامانده... سلام فرمانده سیدعلی دهه‌ی نودی‌هاشو فراخوانده...»


اجتماع سلام فرمانده در تبریز

قطعا ایراد فنی گرفتن از این اثر بخصوص برای اهل فن كاری بسیار سهل و آسان است زیرا دارای ایراداتی هم در شعر و هم در ساختار موسیقی است، اما پیدا كردن نقاط قوت و موفقیت این اثر كار هركسی نیست و بسیاری كه مدام ایرادات متریك و عروضی شعر را برمی‌شمارند، هنوز نتوانسته‌اند در سطح همین استدلالات، نقاط قوت آن را نیز بیان كنند.

*شعر محاوره‌ای، قدرت «سلام فرمانده»

ازاینرو و با توجه به تمام آنچه كه منتقدین و كارشناسان در مورد این اثر نظر داده‌اند و به انتقاد یا تحسین «سلام فرمانده» پرداخته‌اند، می‌توان به این نتیجه رسید كه مهم‌ترین عامل موفقیت اثر مذكور، قطعا دو عنصر اصلی است. اول لایت موتیف یا همان آهنگ اصلی كلام كه به شكلی بسیار شیرین و جذاب بر دل هر كسی می‌نشیند. حتی در تقسیم‌بندی زیبایی این ملودی، باید 90 درصد موفقیت و جذابیت ملودی را به همان اولین میزان یا ملودی مصراع اول سلام فرمانده.... نسبت داد.

و دومین عنصری كه موفقیت این اثر را به همراه آورد محاوره‌ای و خودمانی بودن كلام است. اتفاقا اینجا همین محاوره‌ای بودن و همین قالبی كه مردم در گفتار معمول و همیشگی و برای ارتباط برقرار كردن با یكدیگر از آن بهره می‌گیرند، همین باعث ایجاد حس خودمانی این اثر شده و شنونده آن را به شدت به خود و احساس و كلامش نزدیك می‌داند و بلافاصله با آن ارتباط برقرار می‌كند. ازاینرو شعر محاوره‌ای هم ضعف و هم قدرت برای «سلام فرمانده» محسوب می‌شود.



یك نكته بسیار مهم را می‌توان در این جا مطرح كرد كه اتفاقا با وجود كه از ساختار شعری این اثر ایراد فنی و عروضی گرفته می‌شود، همین نوع نوشتار كفِ جامعه باعث اقبال اثر شده است و اگر با نگاهی زبانشناسانه به زبان محاوره حاكم بر جامعه امروزی بنگریم، و اینكه قالب «سلام فرمانده» همان قالب كفِ جامعه است و ما نمیتوانیم قالب محاوره را با قالب‌های گفتار و نوشتار رسمی مقایسه كنیم كه حتما در این صورت ایراداتی در زبان محاوره برشمرده خواهد شد، لیكن اینجا محاوره، زبانِ بی‌واسطه «سلام فرمانده» شده تا مخاطب هم آن را بی‌واسطه دریافت كند و بپذیرد و دوست داشته باشد، چه این محاوره در قالب زبان رسمی گفتارو نوشتار مشكل داشته باشد چه نداشته باشد.

*«سلام فرمانده» برآمده از حسی مشترك

ازاینرو مقایسه فن محاوره‌ای كه قطعا از سوی سازندگان این اثر هم ناخواسته صورت گرفته است، چون بیان طبیعی و جریان سیال ذهن خالق و آفریننده اثر بوده، را نمی‌توان از آن به عنوان یك ایراد نام برد، چراكه «سلام فرمانده» به درستی و برحسب چینشی طبیعی و برآمده از حسی مشترك به وجود آمده است و چون از دل برآمده، پس لاجرم بردل نیز می‌نشیند.



و اما فراگیری این اثر چون دارای المان‌هایی مرتبط با احساسات مشترك و برانگیزاننده لایه‌های فطری و عاطفی آدم‌هاست، ازاینرو همچون بسیاری از آثاری كه ورای مرز و نژاد و كشور و جغرافیا با اقبال همگانی مواجه می‌شوند، «سلام فرمانده» نیز در حال گسترش در ورای مرزها بوده و به زبان‌‌های مختلفی خوانده و اجرا شده است. كه این خواندن‌ها و اجراها منهای بخش قابل توجهی از مخاطبین خارجی است كه این اثر را شنیده و تنها به عنوان شنونده آن را دنبال كرده‌اند.

*از اردبیل تا روسیه همنوا با «سلام فرمانده»

سرود «سلام فرمانده» با حضور جمعی از كودكان و نوجوانان ساكن مسكو، پایتخت روسیه در پارك پیروزی، محل موزه جنگ روسیه اجرا شد. همین صحنه را می‌توان نقطه امیدوار كننده‌ای دانست كه ما نه تنها می‌توانیم راه تهاجم فرهنگی را ببندیم بلكه می‌توانیم فرهنگ خوب و انسان‌ساز خود را به خارج از مرزها و در سرتاسر جهان اشاعه دهیم و سرود «سلام فرمانده» با ركرود بیشسترین تعداد همخوانی و بیشترین تعداد كشورهای اجرا كننده این اثر و سرعت انتشار و گستره دربرگیری‌اش، این امید را دوباره در ما ایجاد كرد كه واقعا می‌شود! و هر كاری با همت، پشتكار و ایمان شدنی است.


در آخر اینكه بسیاری از منتقدان درباره این پدیده فرهنگی نوشتند: تولید و پخش این سرود را در مجموع می‌توان اتفاقی مثبت در فضای فرهنگی كشور دانست كه به شرط عدم دخالت نهادهای غیرفرهنگی می‌تواند امتداد پیدا كند. هر چه باشد، طعم رضایت بخشی دارد اینكه بچه هامان به احترام امام زمان قیام كنند و هیجان و خنده و فریادشان را به اسامی زیبای حاج قاسم و میرزا كوچك و بهجت مزین كنند، تا اینكه خدای ناكرده ادبیات مبتذل و سخیف ساسی مانكن و تتلو را تكرار كنند!