درآمدی بر زیبایی‌شناسی پوئم سمفونی «ناصر»/عصاره ای از موسیقی انقلاب
پوئم سمفونی «ناصر» را می‌توان از آثار برجسته موسیقی توصیفی دانست، داستانی با آغاز و انجام، با شخصیت‌پردازی و فضاسازی، با پیرنگ موسیقایی و داستانی شامل گره ‌افكنی، گسترش، تعلیق، نقطه اوج و گره‌گشایی در این موسیقی روایت می‌شود.
درآمدی بر زیبایی‌شناسی پوئم سمفونی «ناصر»/عصاره ای از موسیقی انقلاب
خبرگزاری فارس ـ گروه موسیقی ـ علیرضا سپهوند: تازه‌ترین پروژه موسیقایی محمدرضا علیقلی آهنگساز شناخته شده كشورمان با عنوان «پوئم سمفونی ناصر» توسط مركز موسیقی حوزه هنری در اختیار مخاطبان قرار گرفت. «مقدمه»، «آغاز»، «حیرت»، «دفاع»، «آرامش»، «شهادت»، «پیروزی»، «پایان» اسامی قطعات مختلف این آلبوم هستند. «محمدرضا علیقلی» نامی است كه مترادف با شكوه و ارجمندی و موسیقی انقلاب اسلامی است. موسیقی سخته و پخته‌ای كه عشق و حماسه را در هم آمیخته است و جان‌ها را به بی‌كرانگی گره می‌زند. پوئم سمفونیك «ناصر» در سال 1388 به همت باغ موزه دفاع مقدس ساخته شد و با مشاركت مركز موسیقی حوزه هنری به انتشار رسید. بی شك این اثر در كارنامه محمدرضا علیقلی، یكی از ارجمندترین و تأثیرگذارترینِ آثار است. اثری كه فارغ از بازار ذائقه‌های مسخ شده، موسیقی را چنانكه باید از سلوك در می‌یابد و برای همه جان‌ها و همه جهان حرف تازه دارد.


محمدرضا علیقلی



به بهانه خلق و انتشار این اثر كه می توان آن را عصاره موسیقی انقلاب در یك آلبوم به حساب آورد، از «حسن صنوبری» خواستیم تا نگاه و دیدگاه خود را در مورد «پوئم سمفونی ناصر» بیان كند كه در ادامه مشروح نظر او، بدون پرسش های میانی، پیش روی شما علاقمندان قرار می گیرد:





درآمدی بر زیبایی‌شناسی پوئم سمفونی ناصر
اثر محمدرضا علیقلی


حسن صنوبری



حسن صنوبری

محمدرضا علیقلی، نابغه رنگ‌های گوناگون موسیقی امروز ایران، پس از سال‌ها با آلبوم قدرت‌مند دیگری به سوی مخاطبان موسیقی جدی و هنری آمده است. پوئم سمفونیك «ناصر» اثر تازۀ علیقلی بار دیگر می‌خواهد از جنگ و دفاع هشت ‌سالۀ ایرانیان سخن بگوید. اثری كه در همین ابتدای انتشار با استقبال خوب مخاطبان موسیقی مواجه شده است و هفتمین آلبوم پرفروش سال جاری است.

پیش از این در یادداشتی نوشته بودم: علیقلی با ساخت بیش از 200 موسیقی فیلم (كه 90% آن‌ها موسیقی سینمایی بودند) از پركارترین سازندگان موسیقی فیلم در جهان است. با 16بار نامزدی سیمرغ بلورین موسیقی در جشنواره فیلم فجر و 5 بار برگزیده ‌شدن آثارش در این جشنواره، ركورددار هر دو بخش و از پرافتخارترین آهنگسازان ایران است.

نوشته بودم: امتیاز او نسبت به بسیاری از هنرمندان این است كه همه ‌فن حریف است، این كه محدود به یك فضای ساختاری یا محتوایی نیست. علیقلی همانقدر در موسیقی فیلم كودك و نوجوان درخشان است كه در موسیقی فیلم‌های عرفانی. همانقدر در موسیقی فیلم‌های اجتماعی قدرت‌مند است كه در موسیقی فیلم‌های ژانر جنگ و دفاع مقدس. از موسیقی «كلاه‌قرمزی»ها یا «مدرسه موش‌ها» كه از شاهكارهای موسیقی كودك و نوجوان‌اند تا موسیقی «افق»، «پناهنده»، «روبان قرمز»، «سیمرغ» و «خاك سرخ» كه از بهترین‌های موسیقی جنگ هستند تا «اینجا چراغی روشن است»، «زیر نور ماه»، «قدمگاه» و «خیلی دور خیلی نزدیك» كه از آثار درخشان موسیقی اجتماعی و عرفانی مدرن امروزند. از «من غریب خلوت تنهایی‌ام» تا «تولد عید شما مبارك». و البته جدا از موسیقی فیلم، در موسیقی‌های مستقل یا نماهنگ‌ها نیز موفق است: چه بسیار نماهنگ‌های آموزشی و نوجوانانه عالی از علیقلی در خاطراتمان داریم، از كاری مثل نسخۀ موزیكال شعر «روباه و كلاغ» كتاب درسی تا آن مجموعه فوق‌العادۀ «روزهای هفته».



«ناصر» كیست؟

وقتی این پیشینه را مرور می‌كنیم می‌بینیم با یك آهنگساز كم‌توان یا جوان و جویای نام طرف نیستیم كه حاضر باشد برای شهرت یا ثروت یا حتی تفنن به سفارش این و آن، اثری بسازد. از طرفی حوزۀ جنگ و موسیقی دفاع مقدس برای او عرصۀ تجربه ‌نكرده و نویی نیست كه علیقلی برای تجربه بخواهد سری هم به این سامان بزند. علیقلی در سیمرغ و خاك سرخ و انبوهی كارهای منتشر شده یا نشدۀ دیگر سازهایش را با نغمۀ جنگ كوك كرده است و مخاطبانش را پیدا كرده است. بیرون از عالم موسیقی فیلم نیز با آلبومی مثل «با نوای كاروان» ادای دین شخصی و قلبی را به جنگ و نغمه‌ها و شهیدانش كرده است. پس در جهان موسیقایی این هنرمند «ناصر» چیست؟ یا بهتر و دقیق‌تر است بپرسیم: «ناصر» كیست؟

قبل از پاسخ به این پرسش دشوار ابتدا كمی از ساختار آلبوم سخن بگوییم:

«ناصر» یك «پوئم سمفونی» با هشت «موومان» است. پوئمیك‌بودن این سمفونی در ظاهر فقط بسته به یك بیت شعر است. این بیت شعری است از كتاب گلستان سعدی، شاعر بزرگ قرن هفتم و تنها كلامی است كه در آوازها شنیده می‌شود: «ای مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز | كآن سوخته را جان شد و آواز نیامد». اما اگر از ظواهر بگذریم و تعریف عمیق‌تری از یك پوئم سمفونی داشته باشیم، به ملاقات شعرهای دیگری هم در این سمفونی می‌رویم، اما از حنجرۀ سازها.



حضور نوحه های ماندگار و محبوب جنگ در این قطعه

در این سمفونی، نغمه‌های تعدادی از آهنگ‌ها، سرودها و نوحه‌های محبوب دوران جنگ و همچنین نوحه‌های مشهور عاشورایی حضور دارند كه بدون ادای كلام نیز، شعر خود را در ذهن مخاطب اثر تصویر می‌كنند. این نغمات و شعرهای غیر آوازی، مثل نغمات حاضر در پوئم سمفونی «آب تشنه» و آلبوم اركسترال «با نوای كاروان» حضوری محوری و اصلی ندارند، بلكه این نغمات چون خرده ‌روایت‌هایی هستند كه در خدمت روایت اصلی سمفونی هستند. این قطعات گرچه در آن آثار پیشین موضوع نمایش بودند، اینجا بازیگران نمایش‌اند.

نكتۀ دیگر این است كه پوئم سمفونی «ناصر» را می‌توان از آثار برجسته موسیقی توصیفی دانست، اما نه با تعاریف معمول این موسیقی. چه اینكه در این سمفونی بدون حضور یك منظومه شعری یا یك متن داستانی اتفاق می‌افتد، داستانی با آغاز و انجام، با شخصیت‌پردازی و فضاسازی، با پیرنگ موسیقایی و داستانی شامل گره ‌افكنی، گسترش، تعلیق، نقطه اوج و گره‌گشایی در این موسیقی روایت می‌شود ولی فقط با استفاده از زبان موسیقی.



اولین و طولانی ترین قطعه

موومان نخست كه نام «مقدمه» را بر خود دارد، با زمان 9دقیقه و 25 ثانیه طولانی‌ترین قطعۀ این آلبوم موسیقایی است و به نوعی می‌توان آن را پیش‌ درآمد و اُورتور این پوئم سمفونی به حساب آورد. اُورتوری كه از منسجم‌ترین و زیباترین اُورتورهایی است كه در سال‌های اخیر شنیده‌ایم و به نظرم به‌جز طولانی ‌بودنش، به‌خاطر آغاز و انجام داشتنش و نیز غنای موسیقایی‌اش، به‌تنهایی هم می‌تواند یك پوئم سمفونیی به حساب بیاید. این اُورتور تا حدودی طرحی كلی از آلبوم و بیشتر قطعاتش به دست مخاطب می‌دهد، از جمله رنگ‌بندی‌سازها و تنوع نغمات و تكنیك‌ها. در این قطعه چند نغمۀ مشهور مربوط به دوران جنگ به عنوان بازیگران اصلی نمایش معرفی می‌شوند، اما پایان‌بخش آهنگ، نغمۀ زیبا و دلپذیری است كه از ساخته‌های خود علیقلی در موضوع جنگ و شهادت است.

وقتی هنگام گوش‌دادن این قطعه چشمانم را بستم، ناخودآگاه صحنۀ ویرانی خانه‌ها، تاریكی آسمان، دودها، شعله‌ها، كشتار شهروندان بی‌گناه و سوختن نخل‌ها پیش چشمم مجسم شد



روایت قصه در قطعه دوم

در موومان دوم با نام «آغاز» ابتدا نغمۀ محوری و تم اصلی سمفونی با شیپور نواخته می‌شود و سپس موسیقی، ضربی حماسی و تمپویی تند به خود می‌گیرد و شروعی نفس‌گیر را رغم می‌زند. این موومان هم چون موومان نخست از قطعات بسیار دلپذیر این سمفونی است. حماسی‌نواخته‌های این موومان روایت و داستان سمفونی را آشكار و آغاز می‌كند و شیپور جنگ را به صدا در می‌آورد. اگر بخواهیم با نگاه‌های نشانه‌شناسی، تحلیل محتوا و یا روایت‌شناسی پوئم‌سمفونی را بررسی كنیم، این سمفونی در بطن خود یك قصه دارد، یعنی با نگاه دقت‌آمیز می‌توان لحن روایت‌گرانه‌ای را هرچند كاملا غیر مستقیم، غیر قطعی و غیر واضح در پس نغماتش تشخیص داد.

با چنین فرضی این موومان موومانِ روایت انقلاب مردم مسلمان ایران در سال 1357 است. مهم‌ترین نشانه برای این مدعا نیز حضور نغمه‌ای بازآفرینی‌شده و تا حدی تغییر داده‌ شده از آن روزگار در بخشی از موومان است. نغمه‌ای كه زمانی «احمدعلی راغب» آن را با شعر «حمید سبزواری» و آواز «محمد گلزیر» ساخته بود: «این بانگ آزادیست كز خاوران خیزد | فریاد انسان‌هاست كز نای جان خیزد». البته كه بدون پیش ‌فرض، شنیدن و شناختن این نغمه در دل نغمه‌های لایه ‌در ‌لایۀ این موومان كار آسانی نیست.



موومان چهارم به‌ نظرم كار اصلی و شاهكار علیقلی در این آلبوم است







قطعه تلخ تداعی كننده بمب باران عراقی ها

موومان سوم با نام «حیرت» بیشتر از حماسه، ابعاد تلخ، هول‌انگیز و رنج‌آور جنگ را می‌نوازد. این موومان نیز از جمله موومان‌های آلبوم است كه قدرت فضاسازی و تصویرگری بسیار بالایی دارد. همچنین می‌توان گره ‌افكنی پیرنگ موسیقی را در این موومان مشاهده كرد. وقتی هنگام گوش‌دادن این قطعه چشمانم را بستم، ناخودآگاه صحنۀ ویرانی خانه‌ها، تاریكی آسمان، دودها، شعله‌ها، كشتار شهروندان بی‌گناه و سوختن نخل‌ها پیش چشمم مجسم شد. یكی از نت‌هایی كه در این قطعه تكرار می‌شود به معنای واقعی كلمه دلهره‌های زمان موشك‌باران هواپیماهای بعثی را در دل شنونده زنده می‌كند. این نغمه، نغمه‌ای نیست كه انسان دوست داشته باشد زیاد بشنود. با همان نگاه روایت‌شناسانه و نشانه‌شناسانه این موومان راوی آغاز حملۀ رژیم بعثی عراق به مرزهای ایران است.



بافت پُلیفونیك و چندصدایی ویژگی قطعه چهارم

موومان چهارم به‌ نظرم كار اصلی و شاهكار علیقلی در این آلبوم است. من موومان‌های «مقدمه»، «آغاز» و «پایان» را نیز بسیار دوست می‌دارم و ماندگار می‌دانم، اما این قطعه چیز دیگری است. اینجا بعد از سال‌ها موسیقی ایرانی شنوندۀ یك بافت پُلیفونیك و موسیقی چندصدایی باشكوه است. در اركستراسیون تمام موومان‌های این سمفونی سازهای ایرانی نیز حضور دارند، اما در این قطعه یك ساز حماسی و عرفانی یعنی دف آغازگر و ضرب‌دهندۀ اصلی موومان است و با زیبایی و معناشناسی درخشانی حضور دارد. دف سمفونی را آغاز می‌كند و آنگاه ساختار معنامندِ كنترپوانتیك خودنمایی می‌كند.

نقطۀ اوج داستان این سمفونی توصیفی ‌روایی و نهایت هنرمندی و كارگردانی علیقلی در همین قطعه است. كارگردان كنترپوان‌ها و بازیگرانش را فرا می‌خواند. این موومان، این پردۀ نمایش جدا از نغمات اختصاصی‌اش چهار بازیگر میهمان دارد كه سه‌تایشان در نیمۀ اول نمایش با هم روی پرده می‌روند و با استفاده از شگردهای كنترپوانی، هارمونیِ یگانه و تكان‌دهنده‌ای را می‌آفرینند. آن سه نغمۀ میهمان، آن سه بازیگر پیرسال و خاطره‌انگیز این‌هایند، نخست: «با نوای كاروان»، دوم: «منتظریم كی شب حمله فرا می‌رسد» و سوم: «ای لشگر صاحب‌الزمان آماده‌باش آماده‌باش». البته كه بدون كلام. پیش از این هم در تمام سمفونی‌های مشابه دیگر استادان ایرانی در موضوع جنگ و دفاع مقدس، نوحه‌ها و نغمه‌های قدیمی به‌كارگیری و بازآفرینی شده بودند، اما در هیچكدام شاهد یك پلی‌فونی نبودیم، آن‌هم با چنین هارمونی و هماهنگی باشكوهی.



خوانش خاطره آمیز صادق آهنگران

این سه قطعه اولا همه مربوط به روزگار دفاع مقدس هشت‌ساله هستند، ثانیا هر سه را معروف‌ترین و مهم‌ترین نوحه‌خوان و حماسه‌خوان آن روزگار یعنی صادق آهنگران اجرا كرده است، ثالثا هر سه شعری با یك موضوع دارند، یعنی عزم نبرد و اعزام برای رفتن به جبهه و عملیات دفاع از مرزهای ایران، اما با این‌حال سه شعر و سه نغمه و سه فضای مستقل و مجزا دارند. علیقلی با انتخابی هوشمندانه از میان آن‌همه نوحه و سرود و موسیقی دوران جنگ این سه برادر هم‌خون را پیدا می‌كند و كنار هم می‌نشاند.

رابعا هر سه بسیار محبوب و مشهور و خاطره‌انگیزاند در حافظۀ شنیداری مردم ایران. تا اینجای كار فقط از هارمونی معنایی و حسی گفتم. پنجمین هارمونی این قطعه، تازه در موسیقی و آهنگسازی علیقلی اتفاق می‌افتد. از اینجا به بعدش دیگر زبان من از بیان ناتوان است. شنونده، شنوندۀ باهوش و گوشِ تربیت ‌شده، خود باید با دقت بشنود، خود باید با گوش خود تماشا كند كه آهنگساز نابغه چگونه از همراه ساختن این سه ملودی یك موسیقی جدید با یك هارمونی باشكوه و یگانه را نواخته است و چگونه در اوج آن موسیقی فرازمند به تم اصلی سمفونی می‌رسد.



اثری با تداعی حس حضور در حیاط دنج یك امام زاده

داخل پرانتز بگویم، من یك فانتزی خاص دارم برای خودم. فانتزیِ انتخابِ جایگاه ابدی. گاهی در زمان‌هایی در مكان‌هایی آنقدر تحت تاثیر قرار می‌گیرم كه در دل آرزو می‌كنم كاش همانجا بمیرم، چه همان وقت چه وقتی دیگر. مثلا در بین درختان جنگلی رازآمیز و باشكوه، یا بر ماسه‌های ساحلی زیبا، یا در خلوت یك معماری قدیمی، یا حیاط یك امام ‌زادۀ دنج و باصفا یا در صحن حرمی مطهر ... هنگامِ گوش‌دادن به این سمفونی برای اولین ‌بار یك مكان انتزاعی و موسیقایی را نیز برای سفر ابدی پسندیدم. هربار كه این آلبوم را گوش می‌دهم می‌بینم یكی از زیباترین و دل‌خواه‌ترین جای‌ها برای آغاز ابدیت، سه دقیقه و سی ثانیۀ نخستِ موومان چهارم سمفونی «ناصر» است.

در نیمۀ دوم موومان دف از حركت بازمی‌ایستد و علیقلی با تمپویی سریع‌تر سراغ ملودی شاهكار قدیمی خود یعنی سبك‌بالان می‌رود. نغمه‌ای كه آن‌هم از نظر محتوایی وامدار نوحه‌خوانی آهنگران است كه نخستین ‌بار شعری از قادر طهماسبی را پس از اعلام قطع‌نامه اجرا كرد. هرچند نغمه‌پردازی و آهنگسازی آن آهنگ تماما از خود علیقلی بوده است، اما این اشتراك نیز در هارمونی معنایی موومان موثر است. این همان بازیگر میهمان چهارم است كه جداگانه روی پرده آمده و همین جدایی نیز بی‌دلیل نیست. سه نغمۀ نخست، نغمۀ روزگار جنگ و دفاع و حماسه است و در فضاسازی همین مفاهیم نواخته شدند و این چهارمی نغمۀ روزگاران پس از جنگ و حسرت جاماندگان از شهادت و رشادت است و به همین خاطر در فضاسازی و رنگبندی موسیقایی دیگری به گوش می‌رسد.



كاش نام آلبوم «پوئم سمفونی دفاع مقدس» بود

با آنچه تا الآن توضیح دادم، عنوان «دفاع» برای این موومان عنوان دقیق و قابل دفاعی است و حتی علیقلی به خاطر همین یك موومان می‌توانست نام این پوئم سمفونیك را سمفونی دفاع یا سمفونی دفاع مقدس بگذارد. چه اینكه در این اثر، دفاع هشت‌سالۀ ایرانیان از مرزهایشان و خاطرات حس‌برانگیز شنیداری‌شان به هنرمندانه‌ترین روش‌ها ثبت موسیقایی شده است. البته كه لذت كامل بردن و فهم ظرائف این موومان سمفونی، گوشِ تربیت ‌شده می‌خواهد و شاید هر شنونده‌ای در چندبار شنیدن نخست حق شنیدن را ادا نكند و آمیزش و حركت خطوط موازی ملودی‌ها را از هم تشخیص ندهد. بله این موومان از سنخ رطلی گران است: «تا چه‌ها بر سر و دستار حریفان گذرد | زان می‌تند كه در رطل گران ‌است امروز».



اجرای «ممد نبودی ببینی» در قطعه پنجم

موومان پنجم نام «آرامش» بر خود دارد. منِ مخاطب عام حس می‌كنم نام «تكاپو» برای این موومان مناسب‌تر بود! یا دست‌كم «در جست‌وجوی آرامش» یا «به خاطر آرامش». چه اینكه آرامشی در این موومان وجود ندارد. چه ‌بسا از منظر داستانی این بخش تعلیق به‌ حساب آید. چه اینكه در نیمۀ اول هیجان و اضطراب و حماسه را تجربه می‌كنیم، یعنی جنگ را و نیمۀ دوم اندوه و دریغ را. شاید فقط دقیقۀ پایانی این قطعه است كه با استخدام و بازی‌گرفتن از ملودی «ممد نبودی ببینی» تا حدی به سمت آرامش حركت می‌كنیم. فضاسازی نغمه‌پردازی دو موومان ششم (شهادت) و هشتم (پایان) بیشتر به آرامش نزدیك‌اند.

«سقای دشت كربلا ابالفضل ابالفضل | دستش شده از تن جدا ابالفضل اباالفضل». این موومان با این فضاسازی و بازآفرینی از موومان‌های متفاوت پوئم سمفونی است، هرچند معناشناسی مرتبطی با كلیت سمفونی دارد



موومان ششم با نام «شهادت» تداعی كنندۀ مفاهیمی چون شهادت، بهشت، آرامش و ابدیت‌اند. به‌خصوص فضاسازی ابتدای این قطعه تا حدی یادآور اركستراسیون و فضاسازی‌های موسیقی‌های پیشین علیقلی به‌ویژه «سیمرغ» است. پس از فضاسازی اولیه، موسیقی با تم اصلی و اختصاصی آلبوم پیدا می‌كند و سپس سراغ نغمه‌های دیگر می‌رود. در این موومان برخلاف موومان‌های دیگر سمفونی، از نغمه‌ها و ملودی‌های دوران جنگ یا انقلاب استفاده نشده، بلكه دو بازیگر اصلی و دو نغمۀ استخدام شده یكی نغمه‌ای ملی و دیگری نغمه‌ای مذهبی است.

روی نغمۀ نخست كه تصنیفی قدیمی است بعضی آهنگسازان (مثل محمدرضا لطفی و جلیل عندلیبی) این غزل حافظ را گذاشته‌اند: «ما سر خوشان مست دل از دست داده‌ایم» و بعضی دیگر (فریدون شهبازیان) این غزل «بوی خوش تو هر كه ز باد صبا شنید». نام این ملودی و نخستین سازنده‌اش معلوم نیست. استاد شهبازیان در اطلاعات آلبوم «شور عشق» در توضیح قطعۀ «محرم راز» نوشته «بر اساس ملودی نغمه»؟! كه من منظورشان را متوجه نمی‌شوم و زنده ‌یاد استاد لطفی در اطلاعات آلبوم «چشمۀ نوش» در توضیح قطعۀ «سرخوشان مست» نوشته‌اند «تصنیف قدیمی»؟! و جایی هم در گذشته خوانده بودم آهنگ قدیمی نیست و از ساخته‌های استاد محمدعلی كیانی‌نژاد است اما اكنون منبعش را پیدا نمی‌كنم.



قطعه متفاوت آلبوم!

علی‌ای‌حال مهم این است كه یك تصنیف ایرانی است و مخصوصا به‌خاطر حضور و تولدش در موسیقی سنتی و ردیف‌دستگاهی ایران، رنگِ ملی‌بودنش پررنگ است. از آفرینشگر نغمۀ دوم نیز كه نغمۀ آیینی است خبری در دست نداریم، این نغمه ملودی یك نوحۀ عاشورایی است كه بیشتر با این شعر در هیئت‌ها اجرا می‌شود: «سقای دشت كربلا ابالفضل ابالفضل | دستش شده از تن جدا ابالفضل اباالفضل». این موومان با این فضاسازی و بازآفرینی از موومان‌های متفاوت پوئم سمفونی است، هرچند معناشناسی مرتبطی با كلیت سمفونی دارد.

چنانچه به باور ایرانیان مسلمان با شهادت، روح رزمنده از پیكر و از محیط جنگ و جبهه جدا می‌شود و راهی آسمان ارزش‌ها و ابدیت‌ها می‌شود، علیقلی نیز در این موومان از نغمات جنگ فاصله می‌گیرد و سراغ نغماتی می‌رود كه نمایندۀ زمینه‌های ذهنی رزمندگان و شهیدان جنگ تحمیلی هستند. بهشت و خانۀ ابدی شهیدانی كه برای دفاع از مرزهای ایران و ارزش‌های اسلام جان خویش را نثار كرده‌اند، جایی در حوالی كوچه باغ‌های همین نت‌ها و نغمه‌های ایرانی و اسلامی است.



گره گشایی در قطعه هفتم و آغازی مقتدرانه

موومان هفتم، با نام «پیروزی» آغازی مقتدرانه دارد و فضاسازی مارش پیروزی را برای ذهن شنونده تداعی می‌كند. در میانۀ موومان نیز با حضور تار (این ساز ملی ایران معاصر) در اركستراسیون نشاط و آرامش و ثبات ایران را نمایش می‌دهد. این نشاط در ادامۀ آهنگ بیشتر و بیشتر می‌شود و به نوعی گره‌گشایی از روایت سمفونی است. همچنین این موومان را به نوعی می‌توان پایان‌بندی اصلی یا اولیه پوئم سمفونی دانست. چه‌بسا من بودم، نام این موومان را «پایان» می‌گذاشتم.



«پایان»، قطعه ای متفاوت با تمام قطعات دیگر

موومان هشتم با عنوان «پایان» اما از قطعات مهم و قدرت‌مند و به نظر من ماندگارِ پوئم سمفونی «ناصر» است. در پاراگراف قبل تلویحا اشاره كردم با موومان هفتم هم می‌شد سمفونی را به پایان برد، اما قطعا سمفونی همچنان چیزی كم داشت. كار تمام می‌شد (به معنای به آخر رسیدن) اما تمام نمی‌شد! (به معنای كمال یافتن). موومان هشتم موومانی كرال است كه فضاسازی بسیار متفاوتی با فضاسازی دیگر قطعات آلبوم دارد. موومانی سرشار از نغمه‌هایی دلپذیر، حس‌برانگیز و رویایی كه حیف است نام پایان را بر خود داشته باشد. چه‌بسا بهتر بود چنین عنوانی برای این موومان برگزیده می‌شد: «آغاز پس از پایان».

حال كه هم درباره كلیت پوئم سمفونی سخن گفتیم هم موومان‌ها را با رویكرد زیبایی‌شناسی یكی‌یكی بررسی كردیم، وقت آن است كه به آن سوال دشوار برگردیم: ناصر چیست و چه معنایی در منظومۀ موسیقایی محمدرضا علیقلی دارد؟

به‌نظرم پاسخ را باید در همان یگانه شعر ادا شدۀ سمفونی جستجو كنیم:

ای مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز
كآن سوخته را جان شد و آواز نیامد

«مرغ سحر» را بیشتر لغت‌نامه‌ها «بلبل» معنا كرده‌اند و اندكی نیز «خروس». اما مهم این است كه شخصیت این پرنده در بیشتر اشعار شاعران بزرگ فارسی «پرنده‌ای آوازخوان» است. سری به مرغان سحری شعر پارسی بزنیم:

از عطار نیشابوری است:
چون ز مرغ سحر فغان برخاست
ناله از طاق آسمان برخاست

از نظامی:
برآورد مرغ سحرگه غریو
چو سرسامی از نور و صرعی ز دیو

از مولوی:
سحرگه ناله مرغان رسولی از خموشان‌است
جهان خامش نالان نشانش در دهان اینك

از وحشی بافقی:
ای مرغ سحر حسرت بستان كه داری؟
این ناله به اندازۀ حرمان كه داری؟

مرغ سحر بعضی شعرها فغان و ناله سر می‌دهد، چنانچه در همین ابیات دیدید و در شعر معاصر هم در تصنیف معروف محمدتقی بهار شنیده‌اید: «مرغ سحر! ناله سر كن»؛ در بعضی اشعار هم فریاد می‌زند، اما در بیشتر شعرهای سعدی و هم‌روزگارانش دهان به موسیقی و نغمه و آواز خوش باز می‌كند.

از حافظ است:
چو گل سوار شود بر هوا سلیمان‌وار
سحر كه مرغ درآید به نغمۀ داوود
*
بركش ای مرغ سحر نغمۀ داوودی باز
كه سلیمان گل از باد هوا بازآمد


از خواجوی كرمانی است:
خواجو چگونه جامۀ جان چاك زد چو صبح
گر گوش بر ترنم مرغ سحر نكرد؟
*
نوبت زدند و مرغ سحر بانگ صبح گفت
مطرب بگوی نوبت عشاق در نهفت
*
آهنگ شب از دیده من پرس كه هر شب
مرغ سحر از ناله‌ام آهنگ بگیرد



و از خود سعدی است:
فتنۀ شاهد و سودازدۀ باد بهار
عاشق نغمۀ مرغان سحر باز آمد
*
چو آواز مرغ سحر گوش كرد
پریشانی شب فراموش كرد

پس مرغ سحر در هر دو صورت پرندۀ موسیقی‌سراست در شعر سعدی و از این‌رو احتمال ضعیف «خروس» بودنش، ضعیف‌تر هم می‌شود. بنابر این دستكم در شعر سعدی قطعا منظور از مرغ سحر، «بلبل» است. چنانچه در بسیاری از ابیات هم در كنار نظیر همیشگی بلبل یعنی «گل»، شاعران پارسی‌سرا به جای بلبل، مرغ سحر یا مرغ را آورده‌اند. مانند دو بیتی كه از حافظ نقل كردیم، یا این بیت‌های حافظ:

قدر مجموعه گل مرغ سحر داند و بس
كه نه هر كو ورقی خواند معانی دانست
*
صبحدم مرغ چمن با گل نوخاسته گفت
ناز كم كن كه در این باغ بسی چون تو شكفت


یا این بیت‌های خواجوی كرمانی:
صبحدم چون گل بشكر خنده بگشاید دهن
از خروش و نالۀ مرغ سحرخوان چاره نیست
*
در دم صبح به مرغان سحر خوان برسان
نكهت آن گل خودروی كه من دانم و تو


و یا این بیت از خود سعدی:
بوی گل و بانگ مرغ برخاست
هنگام نشاط و روز صحراست

شهید «ناصر شراره»، دوست دورۀ نوجوانی و جوانی محمدرضا علیقلی، كسی است كه پوئم سمفونی «ناصر» به نام اوست و به او تقدیم شده



اما بلبل یا همان عندلیب یا هزاردستان، در اندیشۀ دیرین ایرانیان و در شعر فارسی جز موسیقی‌دانی و آوازخوانی چه شخصیتی دارد؟ این دیگر نیاز به پژوهش و شاهد آوردن ندارد، انگاره‌ای بدیهی و عمومی است كه بلبل در بیشتر اشعار، به خصوص در اشعار سبك عراقی نماد عاشق است. پس مرغ سحر تا اینجای كار شد عاشقی اهل موسیقی، یا آوازخوانی عاشق، یا موسیقی‌دانی كه دعوی عشق دارد.

اما پروانه كیست؟ «شمع» و «پروانه» نیز مانند «گل» و «بلبل» (یا «گل» و «مرغ سحر») نماد عاشق و معشوق‌اند اما این دو نماد با هم تفاوت‌هایی دارند. اگر بلبل عاشقی است كه عشقش به معشوق را با آواز و موسیقی فریاد می‌زند و از دوری‌اش می‌نالد، پروانه عاشقی است كه به سوی معشوق خویش می‌شتابد تا جایی كه آتش بگیرد و جان خویش را از دست بدهد. سعدی در این بیت زیبای خویش كه در دیباچۀ گلستان آورده است این دو نماد و این دو شیوۀ عاشقی را در كنار هم به میدان می‌آورد، با یكدیگر مقایسه می‌كند و برتری یكی را بر دیگری به رخ می‌كشد:

ای مرغ سحر! عشق ز پروانه بیاموز
كآن سوخته را جان شد و آواز نیامد

گمانم حالا دیگر مشخص شد نغمه‌های «ناصر» از كدام نت‌های ذهنی و روحی محمدرضا علیقلی برخاسته است.

شهید «ناصر شراره»، دوست دورۀ نوجوانی و جوانی محمدرضا علیقلی، كسی است كه پوئم سمفونی «ناصر» به نام اوست و به او تقدیم شده. شراره نیز چون علیقلی هنرمند و دوست‌دار موسیقی بوده است، اما در زمان جنگ علی‌رغم اصرار دوستانش، حتی پس از پایان زمان خدمتش، حاضر به ترك جبهه نمی‌شود تا سرانجام در 24سالگی به شهادت می‌رسد. وقتی كه علیقلی جوان تنها 22سال داشته است. پوئم سمفونی «ناصر» سی‌وهشت سال پس از شهادت ناصر شراره و در سالگرد شهادتش منتشر شد وقتی كه علیقلی از برترین چهره‌های موسیقی ایران است.

بله، «مرغ سحر» خود محمدرضا علیقلی است كه عشق خود را با موسیقی آواز و ابراز می‌كند و «پروانه» شهید ناصر شراره است كه عشقش را در شراره‌های شمع و با سوختن معنا كرده است و آوازی از او به جای نمانده است. شراره‌ای كه نتوانسته تحصیلات خود را در موسیقی و سینما ادامه بدهد،

فلوت‌نوازی‌اش را به جایی برساند و اثری مشهور از خود به جای بگذارد بلكه با تصمیمی آگاهانه این فرایند و زندگی را كنار گذاشته تا عشق را با تمام وجود لمس كند. پوئم‌سمفونی ناصر، روایتی هنرمندانه از گفتگوی درونی محمدرضا علیقلی با خویشتن خویش است در پرسش از شیوۀ عاشقی و معنای مرگ و زندگی.

شنوندۀ این پوئم سمفونی با علیقلی و شرارۀ جوان با دو نوازندۀ موسیقی سفری را به پنجاه ‌سال تاریخ حماسه و مبارزه و رشادت و شهادت در این سرزمین، آغاز می‌كند. از فراز لحظه‌های دشوار و آسان و تلخ و شیرین پرواز می‌كند و با نغمه‌هایی تازه و زیبا به ملاقات نغمه‌هایی دیرین و خاطره‌انگیز می‌رود. این سفر، سفری است كه فرودگاهش، قلبی عاشق است كه هنوز داغ یاران رفته در آن چون چراغی روشن است.

انتهای پیام/